ترتیب کننده نامزد مسلک آموز ذبیح الله ” دانشیار” یکتن از استادان انستیتوت مسلکی زراعت و وترنری ولایت سرپل

سال : 1404

 

مقدمه

زنبور عسل یکی از حشرات مفید برای انسان است که متعلق به رده دوبالان می‌باشد. زنبور عسل خیلی پیش از انسان در روی زمین بوجود آمده و زندگی می‌کرده است. زنبور عسل حدود 150 میلیون سال قبل وجود داشته و مشغول زاد و ولد بوده است. منتها با این تفاوت که در آن فاقد یک زندگی اجتماعی بوده و مثل خیلی از زنبورهای غیر عسلی امروزی ، زندگی انفرادی داشته و هر زنبور لانه مخصوص بخود را داشته و در آن زندگی می‌کرده است. کندو محلی است که زنبورها در آن تولد یافته ، کار کرده ، خواهران و برادران خود را پرورش داده و مواد غذایی لازمه را در آن انبار و ذخیره می‌کنند. زنبور عسل دارای نژادهای مختلف است و ساختمان بدنی پیچیده‌ای دارند.

چنانچه هویدااست ،افغانستان یک کشور زراعتی است واکثریت مردآم ن زراعت پیشه ومالدار اند وبخش قابل ملاحظه عایدات خویش رااز این طریق بدست می آورند زراعت ومالداری در بلند بردن سطح اقتصاد ملت ها ودر مجموع اقتصاد یک مملکت رول عمده داشته وحتی در جامعه جهانی ﻣﺴﻨله تغذ یه یک مشکل مهم حیاتی بشر را تشکیل میدهد که میتوان آنرا ازطریق تولید محصولات حیوانی مرفوع ساخت .در افغانستان زراعت ومالداری بشکل ابتدائی وعنعنوی جریان داشته که در نتیجه آن تولید محصولات حیوانی کم بوده وحیوانات غیر سالم وضعیف گردیده اند.باوجوداینکه تعدادحیوانات در سطح مطلوب قراردارد ولی اندازه تولیدمحصولات آنها قناعت بخش نمی باشد وازسوی دیگر به صحت وصحتمندی فارم ها، خصوصافارم های مختلف زنبورداری کدام توجه خاص صورت نگرفته است پرورش ونگهداری زنبور مطابق به نورم واستندردهای مشخص پرورشی وحفظ الصحه زنبور داری صورت نمی گیرداز این لحاظ است که حاصل تولیدی زنبورعسل کم بودهوازهمین لحاظ مردم به طریقه های مختلف دست به تقلب زده تایک طرف پول زیاد بدست آورند وازطرف دیگرخواص اصلی عسل را ازبین ببرد که این تمامآازاثرعدم آگاهی مردم ازمسلک وترنری میباشد بنآازطرف دیپارتمنت محترم حفظ الصحه وتکنالوﮋ ی  مواد غذایی برایم وظیفه سپرده شدکه درین زمینه تحقیق ومطالعه نمایم ونتیجه آنرادر یک رساله جمع آوری وبرای علاقه مندان ارایه نمایم تاباشدتااندازه درین زمینه مورداستفادههمه قرارگیرد.

تاریخچه زنبورداری درجهان:

اولین اثر بدست آمده از زنبور عسل مربوط به فسیلی میشود که از لای صمغ های ناحیه بالتیک بدست آمده است و قدامت آن درحدود 40 ملیون سال تخمین شده است. اکنون در موزیم تاریج طبیعی نیویارک نگهداری میشود وقدامت آن 20 ملیون سال قبل تخمین زده شده است. این اسناد نشان دهنده آن است زنده گی زنبور عسل روی کره زمین به مراتب بیشتر از قدامت زنده گی انسان و بسیاری از انواع حیوانات و گیاهی نابود شده است این زنده گی استثنائی زنبور عسل درمقایسه با بسیاری از انواع دیگر ، که این حشره از بدو پیدایش تا الحال قادر بوده تمامی شرایط محیطی و دیگر گونی های زمین را تحمل کند وبسیاری از انواع که بعداز زنبورعسل روی کره زمین پدید آمدند ، پس از مدت از میان رفته وهیچ اثر جز تعداد فسیل از آنها باقی نمانده است .

بشر از بعد پیدایش ، آشیانه های طبیعی زنبورعسل را در غارها ، شکاف صخرها، تنه درختان ودیگر نقاط به عنوان مکان های برای دست یابی به عسل را کشف کرد وتا قبل از قرن 16 میلادی آشیانه های زنبور عسل را مورد حمله قرار میداد. مصریان با مهاجرت دادن کندوها در طول رود خانه نیل ، عسل بیشتری بدست میاوردند . کندو های قدیمی هر منطقه این خاصیت داشت که زنبور هارا از آفات مثل باد و باران وسایر عوامل طبیعی نا مساعد حفظ کرد . در سال 1586 م لوئیس مندزیدی توری هسپانیائی کشف کرد که ملکه زنبور عسل ماده است و تخمها توسط ملکه کذازیده میشود ودر سال 1609 م بوتلر محقق انگلسی زنبورهای نر در کندو را مشخص کرد و در سال 1637 م ریمنانت اعلام کرد که تمام زنبور های کارکر موجود در کندو ماده است . وعلاوتأ در سالهای 1744 ، 1750 ، 1771 ، هارنبوست ، دوبز و جانشاه ، جفت گیری ملکه با زنبوران نر ، تولید موم وگرده افشانی گل ها توسط زنبورعسل را مشخص وتشریح کرد.

تاریخچه زنبورداری در ایران درحدود سال 1330 واردات ملکه های اصلاح شده به ایران آغاز گردید و به مدت 25 سال ادامه یافت وسالانه در حدود 50 هزار ملکه به کشور متذکره وارد و به زنبورداران توزیع میگردید.

تاریخچه زنبورداری در افغانستان:

زنبورداری در افغانستان که در مناطق شرقی و جنوبی کشور طی  قرنها رواج داشته که از نوع Apis cerena بوده و هنوز همین واریتی در چهار ولایات شرقی به شمول نورستان ، کنر ، ننگرهار و پکتیا موجود است که در ابتدا در کندو های گلی و صندوق ها در بین دیوارها گذاشته میشدند بسیاری شان هنوز در تنه ها ی درختان شکافها زندگی میکنند همین نسبت داشتن تشکیل گروه یا Swarming زیاد فرار از صندوق شان دارای خواص خراب میباشند برای اولین بار در سال 1334 نوع Apis cerena توسط وزارت زراعت حکومت وقت در صندوق های چوبی مدرن بشکل تجارتی نگهداری کردند نسبت فرار شان از صندوق بعداز ختم دوره عسل به ناکامی مواجه شد. ودرسال 1961 م حکومت وقت تصمیم گرفت نوع ورایتی خارجی نوع غربی بنام    Apis mellifrra را به کابل آورد. درابتدأ قفقازسه فامیل را انتقال داده شد در همان سال 70 کیلو گرام عسل هر فامیل آن تولید کرد. درحالیکه زنبور وطنی صرف 7 کیلو گرام عسل تولید میکرد بعدأ در سالهای بعدی چند فامیل از زنبور عسل نوع ایتالیائی وقفقازی به کابل وارد شد و این فامیلهای زنبور عسل به زودی به ولایات شرقی ننگرهار ، پروان ، پکتیا و بعدإ به ولایت کندهار انتقال داده شد ودر سال 1354 تعداد فامیلهای زنبور عسل درافغانستان به 45 هزار فامیل میرسید.و در آن وقت 700 زنبوردار در تمام افغانستان موجود بود فن زنبورداری به شکل مهاجرتی تنظیم میشد و مفاد بلندی را بدست میاوردند . که در فصل سرد سال در منطقه گرم مانند جلال آباد، کندهار که از نباتات خاندان لیمونات وغیره استفاده وسیع مینمودند ودر بهار در منطقه سرد مانند کابل میدان شهر ، کندز که از گل های عکاسی ، شبدر وغیره استفاده مینمودند و عسل اضافی آن به خارج ا زکشور صادر میشد. وبدبختانه در سال 1357 زنبورهای عسل توسط یک نوع کنه بنام Ecto parasitic Mites تحت حمله قرار گرفت بعدأ در طی چند سال کم در حدود 90% زنبورداری درافغانستان تلف شدند.

زنبور عسل:

زنبور عسل (Apis mellifera) از راسته نازک بالان (Hymenoprera) است. زنبور عسل قسمت های دهانی جونده و مکنده، هر دو را داراست.دگردیسی زنبور عسل کامل است و به طور دسته جمعی زندگی می کند.

 گونه‌ای زنبور است که عسل می‌سازد. زنبور عسل این کار را با گردآوری شهد گل‌ها در کندو انجام می‌دهد. در فارسی به زنبور عسل منگ، منج و مگس انگبین هم گفته می‌شود. زنبورهای هر کندو یکی از سه نوع زنبور ملکه، زنبور نر و زنبور کارگر هستند. زنبور عسل از حشرات اجتماعی است حتی اگر در خارج از کندو دارای غذای کافی باشد نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند.

طبقه بندی زنبورعسل:

طبقه‌بندی علمی ــــــ  نام علمی Apis Mellifera mellifica

عالم : جانوران

فایلم : بندپایان

کلاس(صنف) : حشرات

سب کلاس : بالداران

فُرورد: نوبالان[۲]

آردر : نازک ‌بالان پ

 زیر آردر:  Apocrita

خانواده Apidae :

زیرخانوادApinae :

 جنس :  Apini

نوع: Apis

کارل لینه، ۱۷۵۸

گونه و نژادهای زنبور عسل:

زنبور هندی Aspis Indica

کمی کوچکتر از زنبور عسل معمولی بوده ، قدر کارگرش 13 میلیمتر می‌باشد. سلولهایی را که با موم در روی شانها درست می‌نماید از سلولهای زنبور عسل کوچکتر هستند.

زنبور درشت Apis Dorsata

در هندوستان و چین زندگی نموده و بزرگترین نوع زنبور عسلی است که تاکنون شناخته شده است. به حالت وحشی زندگی کرده و در زیر شاخه‌های درخت شانش را می‌چسبانند. سالانه چند بار از نقطه‌ای به نقطه دیگر کوچ می‌نمایند.

زنبور ریزApis Florea

از همه زنبورها کوچکتر بوده و فقط یک شان درست می‌کنند که مثل زنبورهای درشت به زیر شاخه درخت می‌چسباند به حالت وحشی در هندوستان و جنوب ایران یافت می‌شوند.

زنبور عسل معمولی Apis Meaifica

همان زنبور عسل معمولی است که فقط آنها را در دهات و شهرها برای تولید عسل در کندوها نگهداری می‌کنند. خواصی را که از یک نژاد خوب باید انتظار داشت عبارتند از: آرام باشند و نیش نزنند، پر محصول باشند، بچه به اندازه لازم بدهند، گلهای شهددار را به سرعت پیدا کنند، در مقابل امراض مقاوم باشند، مصرف عسل زمستانی آنها کم باشد، رشد سالانه‌شان را هر چه زودتر شروع کرده و سریع به حداکثر رشدشان برسند. از مهمترین نژادهای این زنبور می‌توان به زنبور عسل اروپای مرکزی ، زنبور سیاه ، زنبور ایتالیایی قفقازی و زنبور نژاد ایرانی نام برد.

زنبور عسل در قرآن:

کلمه نحل به معنی زنبور عسل در آیات 68 و 69 سوره نحل در جزء 14 قرآن کریم آمده است. در تفسیر آیه 68 چنین آمده است:پروردگارت به زنبور عسل وحی فرستاد! در اینجا لحن قرآن به طرز شگفت انگیزی تغییر می یابد، در عین ادامه دادن بحث ها در زمینه نعمت های مختلف الهی و بیان اسرار آفرینش در این سوره، سخن از زنبور عسل و سپس خود عسل به میان می آورد.اما شکل یک مأموریت الهی و الهام مرموز که نام وحی بر آن گذارده شده است.نخست می گوید: «و پروردگار تو به زنبور عسل، وحی کرد که خانه هایی از کوهها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند انتخاب کن.»

* نخستین مأموریت زنبوران در این آیه، خانه سازی ذکر شده است. این شاید به خاطر آن است که مسئله مسکن مناسب، نخستین شرط زندگی است و به دنبال آن فعالیت های دیگر، امکانپذیری است.

* در آیه 69 سوره «نحل»، دومین مأموریت زنبور عسل شروع می شود. قرآن می فرماید: «ما به او الهام کردیم که سپس از تمام ثمرات تناول کن و راههایی که پروردگارت برای تو تعیین کرده، به راحتی بپیما.»

سرانجام، آخرین مرحله مأموریت آنها را به صورت یک نتیجه، این چنین بیان می کند، «از درون زنبوران عسل، نوشیدنی مخصوص خارج می شود که رنگ های مختلفی دارد.» نهفته است، جالب این که دانشمندان از طریق تجربه به این حقیقت رسیده اند که زنبوران به هنگام ساختن عسل آن چنان ماهرانه، عمل می کنند که خواص درمانی و دراویی گیاهان کاملاً محفوظ مانده و به عسل منتقل می شود.

* و در ماجرای برنامه زندگی زنبور عسل و ارمغانی که آنها برای جهان انسانیت می آورد، که هم غذاست و هم شفا و هم درس زندگی، نشانه روشنی از عظمت و قدرت پروردگار است، برای جمعیتی که می اندیشند.

ساختار بدن زنبور عسل:

سر زنبور عسل-در جلوترین قسمت بدن قرار داشته و شامل اعضای زیر است: دو عدد چشم مرکب ، سه عدد چشم ساده ، دو عدد آنتن و دهان با خرطوم. بزرگی چشمها وسیله‌ای است که زنبوردار به کمک آن به راحتی می‌تواند زنبور نر را از کارگر تشخیص دهد. زیرا چشمهای زنبور نر بزرگتر بوده و از عقب سر بهم می‌رسند، ولی در زنبور کارگر و ملکه بهم نمی‌رسند. کار آنتنهای زنبور عسل ، لمس کردن و بوییدن است. زنبور عسل به کمک خرطوم ، شهد را از روی گلها جمع آوری و از راه دهان به داخل کیسه عسلی می‌فرستد.

سینه زنبور عسل-زنبور عسل از سه حلقه کیتینی درست شده و اعضای زیر به آن اتصال دارند: چهار عدد بال یا پر که دو عدد آنها بالهای جلویی و دو عدد دیگر بالهای عقبی هستند. شش عدد پا که جفت عقب آن دارای حفره‌هایی به نام سبد می‌باشند و زنبور عسل در دوران فعالیت خود گرده‌های گل در آن پر و با خود به کندو حمل می‌کند. این سبدها در کارگران بزرگتر از نرها هستند.

شکم زنبور عسل-در قسمت انتهایی بدن زنبور عسل قرار داشته، از 6 حلقه کیتینی پشتی و 6 قطعه شکمی تشکیل شده است.در انتهای شکم زنبور عسل،مخرج برای دفع مدفوعات دیده می‌شود. از راه همین مخرج ، زنبور عسل قادر است خاری را که در داخل بدنش جای دارد، خارج کرده و نیش بزند. زنبور عسل نر نمی‌تواند نیش بزند، چون اصلا نیش ندارد.

ساختمان مورفولوژیکی زنبورعسل:

*بدن زنبور عسل به طور متراکم از موهایی پوشیده است که دارای تارهای (Barbs) جانبی کوتاهی است. و به راحتی دانه های گرده را می گیرند.در چشم های مرکب و پاهای زنبور عسل،موهای صاف وجود دارد پاهای جلویی زنبور عسل در حاشیه ساق (tibia) موهای راست و خشن و کوتاهی را دارد و برای تمیز کردن چشم ها از گرده گل به کار می رود و برس چشمی (Eye bursh) می گویند.

*بالهای زنبور عسل در هنگام پرواز به وسیله قلاب هایی به هم درگیر می شوند و یا بال به نظر می رسند.و نوک این بالها مسیر شکل را طی می کند.ممکن است 400 بار در ثانیه مرتعش شوند.آرواره های زیرین mandibles در کارگران صاف برای جمع آوری گرده و ساختن شاخه ها به کار می رود. آرواره های بالایی maxillae مانند قاشقک های طویلی بوده و برای جمع آوری گرده های گل به کار می رود.

زندگی زنبور عسل:

*لب تحتانی تبدیل به خرطوم شده و ضمایم حسی – بی (Cabialplas) در اطراف آن قرار دارد. مایع شهد در اثر عمل مکنده حلق به درون چینه دان بزرگ یا معده عسل (Money Stomash) کشیده می شود. چهار لب مثلثی دریچه ای را درست می کند و از ورود عسل به معده جلوگیری می کند. بجز موقعی که جهت تغذیه مورد نیاز است. روده زنبور عسل باریک و دراز است. و تقریباً به 100 لوله کوچک، مالپیکی اتصال دارد و روده راست، بزرگ است و به مخرج ختم می شود. در انتهای بدن زنبور عسل سوزن وجود دارد که فقط در کارگرها و ملکه ها دیده می شود. حس بویایی در زنبوران عسل بسیار قوی و تیز است و چشم ها دارای تعداد فراوانی واحدهای بینایی است و دارای مغز نسبتاً بزرگ است:زنبوران عسل قادر به تشخیص رنگ قرمز و سیاه از هم نمی باشند.

زنبور عسل شامل سه دسته اند:

1- ملکه (Queen) که تخم می گذارد.

2- نرها (prones) کارشان فقط بارور کردن ملکه های جدید است.

3- کارگرها (Worker) که ماده عقیم هستند و اغلب انواع متعددی دارند.

ملکه:

ملکه معمولاً مادر تمامی زنبورهای موجود در کندو است. جنسیت آن ماده بوده و مهم‌ترین وظیفه‌اش تخم‌گذاری می‌باشد. ملکه در تاریک‌ترین و محفوظ‌ترین نقطه کندو سکونت دارد و در اطراف این محل خانه‌های ویژه‌ای برای محافظت از تخم‌ها و نوزادان قرار گرفته. علاوه بر این‌ها سه تا ده خانه برای ملکه‌های جوان در نظر گرفته شده است. ملکه همانند روح کندو محسوب می‌شود و اگر ملکه را بردارند و جانشینی برای او وجود نداشته باشد بعد از سه یا چهار ساعت تمام کارهای کندو متوقف می‌شود و بعد از مدتی زنبورها بر اثر اندوه نداشتن ملکه نابود می‌گردند. ملکه از اواخر فروردین تا اواخر خرداد روزانه حدود ۱۵۰۰ تخم می‌گذارد. ملکه‌ها و کارگرها از تخم‌های لقاح شده و نرها از تخم‌های غیر لقاح شده (هاپلودید) به وجود می‌آیند. طول بدن ملکه بسته به هر نژاد متفاوت می‌باشد. بال‌های آن کوچک بوده و خرطوم آن توانایی جمع آوری شهد گل‌ها را نداشته و در عوض دارای شکمی بزرگ‌تر از ماده‌های کارگر بوده و به طور طبیعی بیش از ۵ سال می‌تواند زنده بماند. در زنبورداری تجاری به علت کاهش تخمریزی از سال دوم زندگی به بعد، بیش از دو سال از یک ملکه استفاده نمی‌شود. ملکه عسل در زمان شفیرگی گرده نمی‌خورد و بجای آن ژله رویال مصرف می‌کند و شفیره‌ای که از گرده تغذیه شود هیچگاه به ملکه تبدیل نشده و کارگر خواهد شد. ملکه تا آخر عمر توسط ژله رویال تولیدی کارگران تغذیه می‌شود.

جفت گیری زنبور ملکه:

تا قبل از سال 1771 میلادی چنین تصور می­شد که ملکه زنبور عسل جفت­گیری نکرده و تخم­های وی بوسیله نامعلومی تلقیح می­شود، مثلاً باد اسپرم­های زنبورهای نر را بداخل تخم­ها منتقل می­نماید. در سال 1771 برای اولین بار، دیده شد که ملکه زنبور عسل با زنبورهای نر، در خارج از کندو و در فاصله­ای در فضا، جفت­گیری می­کند و در سال 1814 ثابت شد که یک ملکه باکره هیچگاه در کندو جفت گیری نکرده و به هیچ وجه، تخم تلقیح شده نمی­گذارد.                        پروازهای جفت­گیری ملکه در گرم­ترین ساعات روز یعنی بین ساعت 1 تا 5 بعدازظهر و (اغلب بین 2 تا 4 بعدازظهر) صورت می­گیرد. انجام می­گیرد. ملکه معمولاً درسن 7 تا 10 روزگی اقدام به جفت­گیری می­نماید. مدت زمان جفت گیری معمولاً بین 10 الی 30 دقیقه است، ولی گاهی اوقات کمتر یا بیشتر از این مدت نیز خواهد بود. هر ملکه باکره، معمولاً با 8 عدد زنبور نر، جفت­گیری می­کند. البته این تعداد ممکن است کمتر و یا بیشتر و حتی تا 28 عدد نیز برسد. جفت گیری ملکه، در فاصله چند صد متری تا چند کیلومتری کندو و در محلی بنام “محل تجمع زنبورهای نر” و در هوا در ارتفاع حدود 10 الی 15 متری از زمین صورت می­گیرد.هر زنبور نر پس از جفت­گیری با ملکه، به واسطه انقباض عضلاتش و همچنین بواسطه باقی ماندن قسمتی از دستگاه جفت­گیری­اش در واژن ملکه، به صورت جسم خشکی مرده و به زمین می­افتد. پس از آن زنبورنر دیگری به ملکه نزدیک شده و ضمن خارج کردن آلت تناسلی زنبور نر قبلی، با ملکه جفت­گیری می­کند. این عمل یکی پس از دیگری انجام شده تا عمل جفت­گیری ملکه، به پایان رسیده و کیسه ذخیره اسپرم ملکه پر گردد. ملکه در حالی که آلت تناسلی آخرین زنبور نری که با وی جفت­گیری کرده است را به همراه دارد، به کندو مراجعت می­کند.                                                                  اسپرم وارد شده در واژن ملکه، از طریق مجرای عمومی تخم، وارد کیسه ذخیره اسپرم شده و در               آنجا تا آخر عمر ملکه باقی می­ماند.                                                                      فصل جفت­گیری: از اواخر ثور تا اواخر جوزا  است. ملکه برای جفت کیری ابتدا هورمونی بنام فرمون ترشح می­کند که تا 1 کیلومتر پخش می­شود. ترشح این فرمون، به جلب نظر نرها کمک می­کند. هر زنبوز ملکه طی دوران زندگیش فقط یک بار جفت­گیری می­کند.                           ملکه همیشه در درجه حرارت بیش از 20 درجه سانتیگراد صورت می­گیرد. در هوای آرام و بدون باد نیز احتمال جفت­گیری بیشتر می­باشد. در صورتیکه سرعت باد بیش از 20 کیلومتر در ساعت باشد، احتمال جفت­گیری موفقیت آمیز ملکه کمتر شده و در سرعت باد بیش از 27 کیلومتر در ساعت، عمل جفت­گیری متوقف می­شود. تخمگذاری ملکه معمولا 2 تا 3 روز پس از بازگشت به کندو شروع می­شود و تا آخر عمر، مگر در اواخر پاییز، آنهم در هنگام نبودن گرده، ادامه دارد. بطور متوسط، یک ملکه در شبانه روز، 1500 عدد تخم می­گذارد. برآورد شده است که یک ملکه خوب سالانه 200 هزار تخم می­گذارد.

زنبور نر:

این زنبورها دارای چشم و شاخک هایی بزرگتر از دیگران می باشند تا راحتتر بتوانند زنبورهای ملکه را پیدا کنند. زنبورهای نر از تخمهای بارور نشده بوجود می‌آیند، یعنی پدر نداشته وتنها دارای مادرند، ولی از جانب مادری دارای پدر بزرگ هم می‌باشند. مدت رشدشان «از تخم تا زنبور کامل» ۲۴ روز است. زنبور نر ۱۲ روز پس از تولد به سِّن بلوغ رسیده وقادر به جفتگیری می‌باشد. زنبورهای نر از اواسط فروردین تا نیمه دوم تابستان در کندوها وهمراه کارگران وملکه زندگی می‌کنند. جمعیتهایی که دارای ملکه‌اند از نیمهٔ دوم تابستان نرها را به زور از داخل کندو بیرون می‌رانند ویا مانع ورودشان به کندو می‌شوند تا از گرسنگی بمیرند. این پدیده به نام «نرکشی» معروف است. بنا براین در حالت طبیعی در فصول پائیز وزمستان در کندوها از زنبور نر خبری نیست. وجود زنبورهای نر تنها برای جفتگیری با ملکه‌هایی است که معمولاً در جمعیت تولید می‌ گردند واین کار همیشه در خارج از کندو ودر هوای آزاد وآفتابی انجام می‌گیرد. هر زنبور نر تنها یکبار در زندگی می‌تواند جفت گیری کند چون هنگام جفت گیری دستگاه تناسلی وقسمتی از بدنش پاره شده ودر داخل بدن ملکه باقی می‌ماند. وی در اثر این زخم می‌میرد وزندگیش پایان می‌پذیرد. بدین طریق زنبور نر هرگز فرزندش را نمی‌بیند.

زنبور کارگر:

جنسیت زنبورهای کارگر ماده بوده و بیشتر جمعیت کندو را تشکیل می‌دهند. طول بدن آن‌ها ۹ میلیمتر می‌باشد. در یک کندوی قوی با بیش از ۱۰ قاب، حدود ۷۰ هزار زنبور کارگر وجود دارد. زنبورهای کارگر با اینکه ماده هستند توانایی بارور شدن ندارند. ولی در صورت نبودن ملکه در کندو می‌توانند تخم ریزی کنند. که در زنبورداری ماده تخم‌گذار گفته می‌شود. که این تخمها به دلیل عقیم بودن زنبور کارگربه زنبور نر تبدیل می‌شود نیش زنبورهای ماده خاردار بوده و طول آن در حدود ۱ میلی‌متر می‌باشد. به خاطر وجود همین خارها پس از نیش زدن و ورود زهر به بدن موجوداتی که ساختار گوشتی دارد نیش در پوست گیر کرده و موجب جدا شدن کیسه زهر از زنبور می‌شود. و پس از چند دقیقه زنبوری که نیش زده خواهد مرد. این باور اشتباه وجود دارد که زنبورها به صورت آگاهانه اقدام به نیش زدن می‌کنند و به عبارتی خود را فدا می‌کنند ولی زنبورها به هیچ وجه نمی‌دانند بعد از نیش زدن کیس ی زهرشان پاره خواهد شد.

وظایف زنبورهای کارگر:

• رفتن به خارج از کندو و تهیه عسل از شیره گل‌ها
• تغذیه نوزادان
• تهیه صمغ برای پوشاندن شکاف‌ها و روزنه‌ها جهت جلوگیری از ورود نور و مواد خارجی به کندو
• تهیه آب برای ادامه حیات و نمک برای رشد نوزادان
• نگهبانی و رسیدگی به وضع نوزادان و ملکه و پرستاری از آنان
• تمیز کردن کندو و تهیه هوای مورد نیاز آن
• انبار کردن اندوخته‌ها و مرمت کندو

تعدادی از کارگران در هر ساعت شیره دویست تا سیصد گل را مکیده و به کندو می‌آورند و به مامورین حمل و نقل تحویل می‌دهند و آن‌ها نیز عسل دریافت کرده را انبار می‌کنند. در ورودی لانه چندین زنبود پاسداری می‌کنند و مانع ورود حشرات بیگانه و غارتگر می‌شوند. در داخل کندو عده‌ای مامور نظافت هستند و فضولات زنبوران نر را که کاری جز خوردن عسل ندارند از کندو بیرون می‌برند. چند زنبور هم با بال زدن پیوسته حرارت کندو را تعدیل و هوا را تهویه می‌کنند. پرستاران هم مواد غذایی را به نوزادان و ملکه می‌رسانند.

نوزادان:

نوزادان پس از خروج از تخم بعد از طی دو مرحله به صورت زنبور کامل در می‌آیند. در مرحله اول به صورت کرم‌های سفیدی هستندو در خانه‌های کوچکی به سر می‌برند و پرستاران به آن‌ها غذا می‌رسانند و پس از چند روز به صورت زنبورهایی در می‌آیند که هنوز کامل نشده‌اند و به حالت خوابیده و خشک شده به سر می‌برند (مانند حالت پروانه ابریشم در پیله) به این جهت غذا نمی‌خورند تا وقتی که به صورت حشره کامل درآیند.

دوران زندگی زنبورعسل:

طول دوران زندگی زنبوران عسل در زمانهای مختلف سال بسیار متغیر است.زنبوران کارگر بطور متوسط در تابستان و فصل فعالیت کندو حدود 6 هفته و در زمستان حدود 6 ماه زنده می مانند.زنبورهای نر بطور متوسط 22 روز عمر می کنند.ملکه به طور معمول و متوسط 3 سال زندگی می کند.

متوسط طول عمر زنبور عسل در جدول زیر نشان داده شده است:

	کارگرها	ملکه ها	نرها
بهار و تابستان	38 روز	2تا4 سال	22 روز
پاییز و زمستان	6 ماه	2تا4 سال

 

مراحل دگردیسی یا رشد و نمو انواع زنبور عسل:

مدت زمان لازم برای رشد و نمو زنبور عسل از تخم تا حشره کامل که به آن دگردیسی می گویند, برای ملکه ۱۶ روز, برای کارگر ۲۱ روز و زنبور نر ۲۴ روز می باشد.

ملکه, مادر همه زنبورها کلنی و به عنوان مهم ترین و با ارزش ترین افراد کندو شناخته شده است. ملکه از تخم بارور یا لارو ماده جوان کم تر از ۳ روز به وجود می آید. سلول های ملکه معمولا به صورت عمودی در سطح و حاشیه شان ها ساخته می شود در صورتی که سلول های زنبورهای کارگر و نر به صورت افقی قرار دارند.

نوزادان ملکه شبیه کارگرها اما سریع تر از آنها رشد و به صورت زنبور کامل در می آید. ملکه در طول حیات خود فقط از شیر زنبور یعنی ژله رویال, تغذیه می کند. نوع غذا و زیاد بودن مقدار و کیفیت آن باعث می شود که ملکه به تمام معنا کامل و دستگاه تولید مثل کامل داشته باشد. کارگرها پس از متولد شدن ملکه, عملا او را نادیده می گیرند اما خیلی زود جلب او می شوند و به تغذیه و تیمار او می پردازند.

ملکه باکره تقریبا نزدیک به یک هفته آماده جفتگیری می گردد و در یک روز آفتابی و معمولا بعدازظهرها از کندو خارج شده و در آسمان و در محل تجمع زنبورهای نر, حداقل با ۱۰ عدد زنبور نر جفتگیری کرده و در حالتی که اندام تناسلی آخرین زنبور نر به عنوان علامت جفتگیری در واژن آن است به کندو باز می گردد و دو روز بعد تخم گذاری را شروع می نماید.

مراحل دگردیسی یا رشد و نمو انواع زنبور عسل از تخم تا حشره کامل

نوع زنبور	تخم	لارو سرباز	لارو سرباز یا شفیره	مجموع به روز
ملکه	۳	۶	۷	۱۶
کارگر	۳	۶	۱۲	۲۱
نر	۳	۶	۱۵	۲۴

فواید زنبور عسل:

در اکثرکشور های جهان مردم فایده زنبور عسل را منحصرا در تولید عسل می دانند در صورتی که تمامی محصولات زنبور عسل سراسر فایده برای انسان و محیط زیست است.عسل در درمان بسیاری از بیماریها همانند پوستی ،چشمی ،گوارشی ،سیستم ایمنی و سوختگی موثر است اما متاسفانه در اکثرکشور های جهان مصرف عسل هر فرد سالانه 270 گرم است اما در کشورهای اروپایی یک کیلو و 200 گرم است .از دیگر فرآورده های زنبور عسل می توان به موم اشاره نمود با شنیدن موم به ناگاه به یاد اجساد مومیایی شده تاریخی می افتیم که توسط موم اجساد را قرنها سالم نگهداری می کردند.موم زنبور عسل در صنایع داروسازی کاربرد فراوانی دارند. جویدن موم باعث تقویت لثه و بهبود بیماریهای حلق و بینی و .. می شود .عصاره موم در درمان لکه های صورت و جوشها و ترکهای پوست و زخمه موثر میباشد همچنان در درمان سوختگیها برای انسان و دام موثر است.

زنبور عسل در گرده افشانی مهارت خارق العاده ای دارد .زنبور عسل در هنگام جمع آوری شهد گلها با اندامهای نر و ماده گل تماس پیدا کرده و باعث لقاح و شکل گیری بذر و دانه و میوه میشود .زنبور عسل باعث حفظ تنوع گیاهان در محیط زیست میشود شاید یکی از بزرگترین حافظان تنوع گیاهی در دنیا همین زنبورهای عسل هستند.اگر گیاهان به خوبی گرده افشانی شوند محصولات آنها کم ،کوچک ویا پوک نمیشوند. در کشورهای خارجی پرورش زنبور عسل مختص تولید عسل نیست از زنبورهای عسل برای رشد گیاهان استفاده می کنند به عنوان مثال در کشور آمریکا از زنبور داران حمایت شده و بابت هر کو‌چ به آنها یارانه قابل توجهی می پردازند زیرا  7درصد گرده افشانی توسط باد وسایر حشرات و 93 درصد توسط زنبورها صورت می گیرد.ودیگر اینکه برای جلوگیری از ریزش سدها و ازت دار کردن خاک از کندوها استفاده میشود.صرف نظر از هزاران فایده فرآورده های زنبور عسل، باید به اصل گرده افشانی توجه خاصی نموده و این اصل در راس قرار گیرد زیرا برای حفظ تنوع گیاهی واز سوی دیگر برای رسیدن به بیشترین بازده محصولات کشاورزی که زنبورعسل آن را از نظر کمی و کیفی 10 برابر می نماید اهمیت ویژه ای قائل شد .در خصوص فایده های زنبور عسل و فرآورده های آن باید توسط رسانه ها اطلاع رسانی صورت گیرد تا مردم در این خصوص آگاه شوند به عنوان مثال نیش زنبور عسل که همه از آن می ترسند زهر زنبور عسل در درمان بسیاری از بیماریها ی صعب العلاج مفید است ودرمان هر بیماری از عسل نیز شیرین تر است با آشنا شدن مردم با محصولات زنبور عسل در بسیاری از علوم همانند داروسازی ،پزشکی ،دامپزشکی و… پیشرفت قابل توجهی خواهیم نمود زیرا همین امر سبب ایجاد انگیزه و اشتغال می نماید که گامی مهم برای رسیدن به توسعه پایدار است .در زمینه گرده افشانی زنبورها ی عسل برای مردم وبه خصوص کشاورزان و دامداران باید فرهنگ سازی نمود به گونه ای که متوجه شوند استقبال از زنبور داران در باغات و زمینهای کشاورزی و مراتع و جنگلها و.. اول از همه به نفع خود آنها است البته اگر به صورت صحیح و کارشناسانه استفاده شود.(در کشورهای اروپایی،بطور مثال کشورآلمان باغدارن جهت استقرارکلنی های زنبور توسط زنبورداران در باغات خود، به ازاء هر کندو 50 مارک به آنان پرداخت می کنند،این در حالی است که در ایران باغداران به علت عدم اطلاع از فوائد گرده افشانی زنبور نه تنها مبلغی به زنبورداران نمی دهند بلکه برای استقرار زنبور از آنان اجاره دریافت می کنند)
دیگر اینکه در نقاطی که گونه های گیاهی کمیا ب ونادر و یا در معرض خطر انقراض وجود دارد با نگهداری و پرورش زنبور عسل و گرده افشانی مسلما میتوانیم با برنامه ریزی اصولی به حفاظت از این گونه ها بپردازیم که وظیفه ای مقدس و الهی است.

خواص درمانی و داروی عسل:

       عسل درمانی:

    خواص اثبات شده داروئی عسل در علم طب به شرح زیر است:

• خواص ضد باکتریایی، آنتی بیوتیکی و خاصیت ضد التهابی عسل.
• گلوکوز و فرکتوز عسل سریعاً جذب شده و به انرژی تبدیل می شوند.
• عسل فعالیت جگر را زیاد میسازد.
• حرکات و ترشحات روده را بهبود می بخشد.
• عسل دارای یک اثر ملین بوده و ترشحات روده ها را تحریک می کند.
• فشار اسمزی را در بدن بالا نگهمیدارد، وجود ترکیبات معطر آن باعث بروز این امر میشود.
• عسل باعث کم شدن،سرفه،زخم معده، خستگی، ضعف و بیحالی میشود.
• عسل ضد ،سنگ صفرا،گاز گرفتن شکم،ورم معده و افسردگی بدن میباشد.
• عسل غذا مناسب  برای عملیات فیزیکی شدید و طولانی میباشد.
• عسل برای اکثر امراض مانند سردردی ، بیخوابی،ناراحتی های مجرای تنفسی ، گلودرد، ورم گلو، حلق و حنجره ، در  بیماریهای تب دار و کاهش کلسترول خون مفید است.
• عسل از کم خونی،و ناراحتی گردش خون جلوگیری مینماید.
• عسل برای دوران بارداری، شیردادن، کمبود مواد معدنی و بیماری های عروقی  بسیار مفید میباشد.
• عسل برای درد های مجرای ادرار یا ریکتوم، سیاه سرفه ، التهاب مثانه رماتیزوم،سنگهای ادراری و ناتوانیهای جنسی مفید است.
• عسل آرام بخش برای حالتهای عصبی، طپش قلب، ضد تشنج است.
• عسل چیست؟
• زنبورها عسلراعمدتا ازشیره گلهاامدنموده لیکن د یگرشیره های نباتی و شهدنباتات honeydew)) را نیزبه مقدار کمتراستفاده مینمایندبعد ازملاقات یک گل زنبورهای عسل ازوقه رسان همرای بامایع جمع شده درکیسه عسل که قسمت ازتعیرات یافته معده است پس به طرف کندو پروازمیکند وقتیکه پس به کندورسیدند مایعات رادوباره به دهن اورده وبه یک یاچندین زنبورداخیل رسانده زنبورها انرابلعه نموده ودوباره بیرون کرده به زنبورهای دیگرازلانه رسانده تابه این ترتیب بطورمسلسل اززنبوربه زنبورانتقال کرده وبلاخیره دریک خانه عسل ذخیره میشود وقتیکه زنبورمایع رامی مکد مایع پروبوسس یازبان د اخیل کیسه عسل شده یک مقدارکم پروتین به ان علاوه شده واب ان تبخیر میشود پروتین که زریعه زنبورعلاوه شود انزایم هااند که شکرهای را که درشیره یانکتاروجوددارد به شکرهای مختلف تبدیل کرده پس عسل همیشه دارای تعدادزیاد شکرهامیباشد نظربه منبع شیره فرق مینماید بعدازان که مایع به کیسه عسل ریخته شده زنبورهابه پروسس ان ادامه میدهند اب اضافی د راین عملیه ازان تبخیر می نماید درجه حرارت نزدیک به حجره ایکه دران عسل ذخیره میشود عمومآ حدود 35 درجه سانتی گرید میباشد این درجه حرارت وتهویه توسط زنبورهای پکه کننده تعادل یافته وسبب تبخیربیشتر اب شده تاکه مقداراب از20 فیصد کمترشود بعدآزنبورهای بالای ان سرپوش موم گذاشته انرامسدود مینمایند این عسل عسل پخته محسوب شده وتخمرنمی کند زنبورهای برای خود غذای غلیظ شده باانرجی اماده کرد ه جای کم انراذخیره میکند تادرجریان ذخیره ازعمل تخمرمحفوظ بماند .

عوارض:

همه شیوه‌های درمانی در جهان کم‌وبیش عوارض جانبی به همراه دارد. شیوه زنبوردرمانی نیز در این مورد استثنا نیست. عوارضی مانند گرگرفتگی، خارش شدید محل تزریق، اختلال در ساعات خواب، تشدید دردهای جسمانی و حالت تهوع شدید از جمله علائمی است که پس از دریافت نخستین دوره از زنبوردرمانی در بسیاری از بیماران مشاهده می‌شود. توصیه درمانگران این شیوه برای بیماران این است که برای تسکین محل دریافت نیش زنبور یک قطعه یخ را روی موضع مورد نظر ماساژ دهند و در این فاصله زمانی تا نوبت بعدی درمان بیشتر از همیشه آب بنوشید.

نتیجه گیری

از این مضمون چنین نتیجه میسود زنبور عسل از راسته نازک بالان است. زنبور عسل قسمت های دهانی جونده و مکنده، هر دو را داراست.دگردیسی زنبور عسل کامل است و به طور دسته جمعی زندگی می کند. گونه‌ای زنبور است که عسل می‌سازد. زنبور عسل این کار را با گردآوری شهد گل‌ها در کندو انجام می‌دهد. در فارسی به زنبور عسل منگ، منج و مگس انگبین هم گفته می‌شود. زنبورهای هر کندو یکی از سه نوع زنبور ملکه، زنبور نر و زنبور کارگر هستند. زنبور عسل از حشرات اجتماعی است حتی اگر در خارج از کندو دارای غذای کافی باشد نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند.                                                                  گونه و نژادهای زنبور عسل: زنبور عسل معمولی ،زنبور ریز،زنبور درشت و نبور هندی    لب تحتانی تبدیل به خرطوم شده و ضمایم حسی – بی در اطراف آن قرار دارد. مایع شهد در اثر عمل مکنده حلق به درون چینه دان بزرگ یا معده عسل کشیده می شود. چهار لب مثلثی دریچه ای را درست می کند و از ورود عسل به معده جلوگیری می کند. بجز موقعی که جهت تغذیه مورد نیاز است. روده زنبور عسل باریک و دراز است. و تقریباً به 100 لوله کوچک، مالپیکی اتصال دارد و روده راست، بزرگ است و به مخرج ختم می شود. در انتهای بدن زنبور عسل سوزن وجود دارد که فقط در کارگرها و ملکه ها دیده می شود. حس بویایی در زنبوران عسل بسیار قوی و تیز است و چشم ها دارای تعداد فراوانی واحدهای بینایی است و دارای مغز نسبتاً بزرگ است:زنبوران عسل قادر به تشخیص رنگ قرمز و سیاه از هم نمی باشند.                                                                                                       زنبور عسل شامل سه دسته اند:- ملکه (Queen) که تخم می گذارد.- نرها (prones) کارشان فقط بارور کردن ملکه های جدید است.- کارگرها (Worker) که ماده عقیم هستند و اغلب انواع متعددی دارند.

وظایف عمده زنبورهای کارگر:

• رفتن به خارج از کندو و تهیه عسل از شیره گل‌ها
• تغذیه نوزادان
• تهیه صمغ برای پوشاندن شکاف‌ها و روزنه‌ها جهت جلوگیری از ورود نور و مواد خارجی به کندو
• تهیه آب برای ادامه حیات و نمک برای رشد نوزادان
• نگهبانی و رسیدگی به وضع نوزادان و ملکه و پرستاری از آنان
• تمیز کردن کندو و تهیه هوای مورد نیاز آن
• انبار کردن اندوخته‌ها و مرمت کندو

طول دوران زندگی زنبوران عسل در زمانهای مختلف سال بسیار متغیر است.زنبوران کارگر بطور متوسط در تابستان و فصل فعالیت کندو حدود 6 هفته و در زمستان حدود 6 ماه زنده می مانند.زنبورهای نر بطور متوسط 22 روز عمر می کنند.ملکه به طور معمول و متوسط 3 سال زندگی می کند.

فایده زنبور عسل در اکثرکشور های جهان مردم فایده زنبور عسل را منحصرا در تولید عسل می دانند در صورتی که تمامی محصولات زنبور عسل سراسر فایده برای انسان و محیط زیست است.عسل در درمان بسیاری از بیماریها همانند پوستی ،چشمی ،گوارشی ،سیستم ایمنی و سوختگی موثر است اما متاسفانه در اکثرکشور های جهان مصرف عسل هر فرد سالانه 270 گرم است اما در کشورهای اروپایی یک کیلو و 200 گرم است .از دیگر فرآورده های زنبور عسل می توان به موم اشاره نمود با شنیدن موم به ناگاه به یاد اجساد مومیایی شده تاریخی می افتیم که توسط موم اجساد را قرنها سالم نگهداری می کردند.موم زنبور عسل در صنایع داروسازی کاربرد فراوانی دارند. جویدن موم باعث تقویت لثه و بهبود بیماریهای حلق و بینی و .. می شود .عصاره موم در درمان لکه های صورت و جوشها و ترکهای پوست و زخمه موثر میباشد همچنان در درمان سوختگیها برای انسان و دام موثر است.

همه شیوه‌های درمانی در جهان کم‌وبیش عوارض جانبی به همراه دارد. شیوه زنبوردرمانی نیز در این مورد استثنا نیست. عوارضی مانند گرگرفتگی، خارش شدید محل تزریق، اختلال در ساعات خواب، تشدید دردهای جسمانی و حالت تهوع شدید از جمله علائمی است که پس از دریافت نخستین دوره از زنبوردرمانی در بسیاری از بیماران مشاهده می‌شود. توصیه درمانگران این شیوه برای بیماران این است که برای تسکین محل دریافت نیش زنبور یک قطعه یخ را روی موضع مورد نظر ماساژ دهند و در این فاصله زمانی تا نوبت بعدی درمان بیشتر از همیشه آب بنوشید.

منابع مآخذ

 

• (اسلمی)محمدایوب.اهمیت تربیه ونگهداری زنبورعسل.تهران 1380ـ ص.ص3ـ1
• )سعادت) سید جواد زنبورعسل . 1383ـ دانشگاه تهران . ص. ص 11ـ24
• (شیرزاد ) بازمحمد زنبورداری ـ 1378ـ اداره کنجاسیاریک . ص ص 45ـ51
• FAO تولید عاید اززنبورداری 1378 اسلام اباد . ص. ص 65ـ46
• سایت انترنیتی گوگل و ویکی پدیا
• ماهنامه دام کشت و صنعت، شماره ۱۰۹
• سایت(دانشنامه آزاد ویکیپدیا)   http://fa.wikipedia.org
• سایت  roshd.ir