احمد شاه بابا
احمدشاه ابدالى د هرات دحکمران زمان خان زوي د دولت خان لمسى دسرمست خان کړوسى دشېرخان کوسى او دخواجه خضرخان کودى دي ، په خټه ابدالي سدوزى پـــه (١١٣٥) هجري قمري کال دزرغونې نومي ميرمني له نسه چي په خټه الکوزۍ وه، په هرات کي وزيږېد سره له دې چي دعمر له مخي کشروو خو دخپل سلطنت په وختونو کي يي افغانستان ته لوي خدمت وکړ چي له همـــــــدې امــــــله دافغانستان خلکو ورته د بابا لقب ورکړ ، ده پرخپل مهر چي طـــــــــــاړسي شــــــــکل يي درلــــــــــود داجـــــــمـــــله ليــکلې وه ( الحکم الله يا فتح ).
احمدشاه په افغانستان کښي اداري لښــــــــــکري، مالي او مدني جوړښتونه رامنځته او وزيران يي وټاکل ، اشرف الوزراء بگىخان باميزئ چي په شـــــاولي خـــان يي شهرت درلـــــــود دده سروزيـــــــر يا لــــوي وزيـــــــر وو او پـــــــه (١١٧٤)قمري کال يي داحمدشاهي ښار په نامه دکندهار داوسني ښار بنسټ کېښود. په (١١٦٦) قمــــــــري کال يي جڼي حصار ودان او هم يي دهندوکش په شـــمال کښي دتاشقرغان ښار جوړ کړ او په سند کي يي دحيدرآباد ښار دبنسټ ډبره کېښوده په (١١٨٢) قمري کال کــــي يي پـــــــه کندهار ، مشهد ، اټک ،ډهــــــــلي، روهيکنډ، پيښور، ټټه، ډيره غازي خان، کشمير، کابل، ملتان او هرات کي په خپل نامه سکه ووهله . ده دسرو زرو او مسو څخه داحمــــدشاهي دولت رسمي نښان (دوه څوکي توره،دغنمو وږي او ستوري) وکيـــــــــــــــنده او پــــــــه ځيــنو سکـــويې دابيـــــــــت هــم کيندل ســــــوي وو :
حکم شد از قادر بيچون باحمدپادشاه
سکه زن برسيم وزر ازپشت ماهي تا بما
احمدشاه بابا په منځنۍ توگه سل زره عسکر ساتل او لـــــــــه پنجاب ،کشمـــــــيراو سنــــــدڅخه نيولې دآمـــــــو تر سيند،مشهداو بحيره عرب پوري دده دهيواد ټول عايدات په کال کي (٣١) ميليونه روپيوته رسېدل . احمد شاه بابا ډيرجګړه ايز سفرونه کړيدي دساري په توگه يې ځني برياوي لوستونکو ته وړاندي کوو :
احمد شاه بابا جګړه اییز سفرونه:
احمدشاه باباد(١١٦٠)قمري کال په پاي کي غزنى ، کابل او پيښور ونيول او په کابل او پيښور کي يې (تيموري او نادري پخوانى حاکم) ناصرخان مات کړاواحمدشـــــاهــــي سپه سالار ســـــــــــردار جهان خـــــــــان ، ناصـــــــــرخان داټـــک هاخوا ته وځــــــــغـــــــــــــــــلاوه .
په (١١٦١) قمري کال له ديرشو زرو پليو او سپرو لښکرو سره له کندهاره راووت دکــــابل او پيښور له لارى داټک او جيلم غاړوته ورسېد ، دلاهور حکمران شهنواز خان د وزيرالممالک قمرالدين خان په واسطه له ډهلي څخه مرسته وغوښته او دچناب دسيند په غاړه له احمدشاهي لښکر سره مخامخ سو خو دجڼ له ميــــــــدانه وتښــتېد او احمدشاه لاهــــــــور ونيو ، ترهغه وروستـــــــه يي ډلئ ونـــــــيــو دمحمدشاه لښکر يې مات کړ اود(١١٦١) قمري کال دربيع الاول دمياشتي پر ١٣مه نېټه يې دسرهند ښار ونيو .
په (١١٦٢) قمري کال دکابل او پيښور له لاري لاهور ته لاړ او دلاهور له حکمران ميرمنو معين الملک سره يې روغه وکړه او دسيالکوټ ،گجرات ، پنجاب ، اورڼ آباد او امرتسر ماليات يې دهغه پرغاړه کېښوده چي هرکال به يې احمدشــــــــاهي اعلي دېـــــــوان ته رسوي ، کــــندهار تـه بيـــــــرته دستنــــــــــېدو پر وخــــت يې دقــــــــبـــــــــيلو ځيـــــــــني مشـــــران لکه : نورمحمدخان، ميرافغان غلجى، گډوخان او محبت خـــــــــان پوپـــــــــــلزى چي دده پرخــــــــــلاف يې دسـيسه جــــــــــوړه کـــــــــــړې وه ، ووژل.
په (١١٦٣) قمري کال هــــــرات ته لاړ هغه ښار يې ترڅلورمياشتو کلابندي وروسته له اميرعالم خان څخه ونيو او دسردار جهان خان پوپلزى په مشري يي پنځه زره سپاره فوځ تربت ته ولېږل او پخپله مشهد ته ولاړ هغه ښار يې هـــــم تـــــــرڅلـــــوروميــــاشــــــتو کلابنـــــدي وروستــــه ونيــو اودنــــيـــشاپـــورخــــواته لاړخوچي دنيشاپور حاکم عباس قلي خان مقاومت وکړ او لـه بلـــي خــــوا دژمي سخـت موسم راغي نو احمــــدشــــــــاه دهرات له لاري بيرته کنـدهار ته راوگرځېد.
داحمدشاه بابـــــــا پــــه وخت کـــــي دکــــــــــلات حکـــــــــــــــمــــــــــران دميــرعبدالله زوي ميرمحبت خان وو خو بلوڅ خان دهغه کشر ورور داميرنصـــيرخــان پــرخـــواوو ځــــــکه يې داحمــدشاه حضورته عرض کړي وو نو په (١١٦٣) قمري کال چـــــــي احمدشاه دخراسان له سفره راوگرځېد سملاسي يې له کندهاره دبلوڅو کلاته مخه وکړه ، احمدشاه ترمستوڼ وروسته کلات ته رهي سو ميرمحبت خان ،حاجي رحيم خان بابي له قرآنکريم سره داحمدشاه حضورته شفيع واستاوه ، احمــــدشاه هم سملاسي هغه پرېښود بيرته کندهار ته راغي ، ميرمحبت خان خپله يوه خور چي بي بي ميرگوهر نومېده داحمدشاه حضورته واستوله او احمدشاه هم هغه واده کړه .
په (١١٦٤) قمري کال بيا احمدشاه له خپل نيکه سره دهرات له لاري پر نيشاپور کلا حمله وکړه او ويې نيوله .
پـــه (١١٦٥) قمــــري کال دپــنجاب دنيولو لپاره لاهور ته ولاړ ميرمنومعيـــن الملک ترڅلورومياشــــتو پوري مقابله وکړه خـو ترهغه وروسته تسليم سو .
د(١١٦٧) قــــمري کــال په سرکي احمدشاه سند ته يـو سفر وکــــــــــــړ او وروستـــــه يـې دهـمــــــدې کال په منځ کي له کنـــــــدهــــاره هرات تــــه سفر وکــــــــــړ او د خـــراســـان تر نيولو وروستــه يي مشــــــهـــد کــلابــــــند کــــړ ، دنـــــادرشـــــــاه لمسي شاهرخ ميرزا دده اطاعت ته غاړه کيښوده او احمــــــدشــاه دړانــــده شاهــــرخ نيــابت نورمــــــحمـــــــــدخــان افـغان ته وسپـــــــــــــاره .
احمدشاه چي په (١١٧٠) قمري کال له هنده را وگرځېد په پنجاب کي نوي شور پيدا سو او دفيروزجڼ زوي غازي الدين او ادينه بېگ پورته سول ، سکانو هم په پنجــــاب کي قــــوت ومونــد او دلويديځ له خوا هم دمرهټه لويو قوتونو د ډهلي پاچاهي گواښله او پنجاب يې هم ونيو، دامهال دهـــند اســــلامي مــــــشرانو او د ډهــــــلي اميـــرانو احــمدشاه راوباله چي دهند داسلامي پاچاهۍ دساتلو او ژغورلو لپاره هند ته راسي. احمد شاه هم دخپلو لښکرو سره دلاهــــــــور خواته وخوځېد اوهند ته ولاړ، احمدشاهي لښکرو له هنــــدواڼو او سکــــــانو سره تـــــــــر ډيــــــــرو جـــــړو وروســــــته چـــــي دښــــــمــنانو ته يې ډيري ماتي ورکــــــــــړې وروستــــــــــني ټــــــــاکــــونـــــکې جـــــــــړه دپـــــــــانـــــــــــــي پــــــت پـــــــرډگــــــــــر لـــه لـــسولــکو مـــــرهټــــــــــانو او هنـــــــــدواڼـــــــو ســـــــــره وکــــــړه او پـــــــــدې جــــــړه کــــــــي يــــــې ددښـــــــمــــــــن پـــــه زرو زرو جړن او دوه ســـــــوه زره نــــــــور کــــسان تـــــــر تيـــــــــــــغ تـــــــير کــړل چــــــي دجمــــــــادي الاخــــــــــر پـــــــه شپــــــــږمه نېــــــــټه يــــــــي لــــــــويه ســـــــــوبه پـــــــــه بــــــــــرخه سوه . ددې ستـــــــــري غـــزا جڼي ولــــــــجې او غنــــــــائم پنـــــــــځـــــــوس زره آســــونه، دوه ســـــــوه زره غـــــــــوايــــي ، پنــــــــــځـــه ســـوه فـــيــــــلان، څـــــــوزره اوښـــــان او دوه ويـــــــشت زره بــــــنديان لاس تــــــه ورغلـــــــــل، ځکـــه نــــــو نومــــــوړې جـــــړه دپــــانــــي پـــــت دجــــــــړې پـــــه نــــامه مشــــهــوره ده.
هغه وخـــــت چي احمــــــدشاه دپـــاني پت تر سوبي وروسته کندهارته راوگرځېد په پنجاب کي جيساسڼ دبغاوت بيرغ پورته کړ ،دپنجاب نايب الحکومه زين خان يې کلابندکړ، احمدشاه ددې شخړي دمخـــــــنـــــيوي لپــاره د (١١٧٥) قمري کال په لــــــومـــــړي نيــــــمايي کــي لاهور ته لاړ په (٤٨) ساعته جړه کي يې دامرتسر خواته (١٣٥) ميله واټن وواهه او په روهي کي دسکانو له دوه سوه زره لښکر سره مخامخ سو د (١١٧٥) قـــــمري کال درجـــــــب د ١١مـــي نېټـــــي په جړه کــــــي يې دشــــلو زرو سکــــانو پـه شاوخوا کـــــي ووژل او مات يــې کــــــړل .
په (١١٨١) قمـــــــري کال کـــــــي يې وزيـــر شاه ولي خان له شپـــــــــږو زرو سپـــــــرو لښــــکرو ســـره لــــه کنـــدهار څخه بلـــــــخ او بدخشــــــان تـــــه واستـــــول ســـو . دبـــــخـــــــارا حکمــــــران شـــــاه مــــــراد چي دافغانســــــتان پـــه شمــالي سيــــــموکـــــي يــــې باغيــــان پـــارول ، ځــــکه نـــو پـــه همدغه کال پخـــــــپله احمـــدشاه دهـــرات له لاري ميــــمنه ،اندخوي ،بلخ او شبرغان تصفيه کړل او دبخارا له پاچا سره يې جړه ونکــړه او روغه يې وکړه، په دغه سفر کي وزير شاولي خان دجوزجان له فيض آباد څخه خرقه شريفه کندهار ته راوړل چي تر اوسه په دغه ښار کي ده .
هغــــــه وخــــت داحمـــــدشاه له خـــــوا دنـــادرشـــاه ړونـــــد لمــــسئ شاهـــــــرخ مــــيرزا دخـــراســـان پاچــــا ټاکل ســــــوي او داحـــــمدشاه تر شـــــهــــــنشاهي لانـــــدي وو خــو دا چــــــي د (١١٨٣) کال پــه شـــــاوخوا کــي دشاهـــرخ زلــــمـــي زوي نــــصرالله ميـــرزا او دتــــون او طــــبس حاکــم علي مردان خان خپـــل ســـري ســوي وو نو ځــــکه د (١١٨٣) کال په پاي کي احمـــدشاه له کــــندهاره هــرات او مشهد ته ولاړ ، په دغه سفـــــــر کــــــي دبــــلوڅو پـــاچا نصيــــرخـــان چي داحمدشاهي دربــــــار تابــــــع وو لـــه شلو زرو تــــنو سره دخـــراسان په جړه کـــــي ښــــــه کارنــــــامې وکـــــړې او د تــــرشېـــز پــــه کـــــلا کي يې علـــــي مــردان مـــات کـــړ.
داحـــمدشاه بــــابا خـــدمتـــونه خــــــو پــه افغانستان اونورو ملکونو کي دومره دي چي دشنلو اوستايلو څخه يې په لس هاووکتابونه ليکل کيږي خو احمدشاه بابا دتوري او ميړاني ترڅڼ دقلم سره هم مينه درلوده ،ځـــــکه نو دپښتو ژبـــــي يو تکــــــړه شاعــــر هم ورتــــــه ويــــلاي سو، يــــــو لـــوي دېــــوان لــــري چـــــي بيـــــتونه يـــي پـه تـــــقــــــــريــــــبـــــــي ډول (٢٥٠٠) تـــــــه رســــيږي . احمـــــدشاه بابـــا دخپــــل ژونــــد په پاي کښـــــي دپرلــــــه پــــسې جــــــړو له سفــــــــرونــو څـــــــخه دکـــــړاوونو پــــه اساس کمــــزوري ســـوي وو دکنــــدهار لــــه ښــــاره دکوږک نومي غره ته چي پراخه او ښه هوا يې درلوده ولاړ ترڅو مياشـــــــتو وروستــــه د (١١٨٦) قمـري کال درجب دمياشتي پــه شلمــه نېـــټه دجــــمـــعې په شپـــــه هلتــــه ديـوې ناروغي په اثـــــرپــــه (٥١) کلــــــــنــــي کـي د (٢٦) کاله پاچهي وروستــــه وفــــات سو.(روح دې ښاد وي)
د بيتونو يوه بېله يې په لاندي ډول ده :
دډهلي تخت هيرومه چي راياد کړم
زمادښکلي پښــــتونـــخوا دغرو سرونه
احمدشاه به دغـــه ستا قدر هېرنه کا
که ونيسي دتــــــمام جــــــهان مـــلکونه