نویسنده: استاد ذبیح الله دانشیار
ناشر: دعوت نیوز
مقدمه
رشقه Medicago sativa L از خانواده لیگیوم بوده به علت غنی بودن از پروتین، کلسیم و یتاومین، خوش خوراک بودن و درصد کم سلولوز در ردیف بهترین گیاهان علوفه ای قرار می گیرد. و به آن طلای سبز می گویند. رشقه اولین گیاه زراعتی است که اهلی و به عنوان علوفه کشت شده است در بین گیاهان علوفه ای، رشقه به علت کیفیت خوش خوراکی ، دارا بودن ذخایر غذایی از جمله مواد معدنی مختلف، مواد پروتئینی و انواع ویتامین های گوناگون اهمیت خاصی پیدا کرده است. علاوه کاشت این گیاه تاثیر مهمی در اصلاح زمین های زراعتی از را تهویه زمین، بر قراری تناوب، پایین بردن آب های سطحی ( زهکشی)، افزایش مواد عضوی و ازدیاد کود خاک دارد.(1)
سرخرطومی برگ رشقه بومی اروپا وآسیا ویکی از مهمترین آفات رشقه در ایران وجهان می باشد. در صورت عدم کنترل، این آفت می تواند چین اول رشقه را نابود کند. در حال حاضر برای کنترل این آفت بیشتر از روش مبارزه کیمیاوی استفاده می شود. امروزه بیشتر کارشناسان ودهاقین بخاطر استفاده از ادویه جات کیمیاوی برای کنترل این آفت موثر تمام میشود. . به همین دلیل کنترل سرخرطومی برگ رشقه باید در قالب مدیریت تلفیقی آفت، بیولوژیکی، کیمیاوی باید صورت بگیرد. هدف از تهیه این نشریه آشنایی بیشتر کار شناسان، مروجین وکشاورزان با روش های مدیریت تلفیقی، بیولوژیکی، کیمیاوی برای مبارزه با آفت سرخرطومی برگ رشقه به عنوان مهمترین آفت رشقه، برای توسعه وترویج استفاده از روش های مبارزه کیمیاوی وتولید غذای سالم می باشد.(1)
معرفی نبات رشقه
رشقه نباتی علوفه ایست که امروزه کشت آن به سرعت توسعه یافته وسطح کشت زیادتری را بتدریج اشغال خواهد نمود. این نبات دارای سابقه تاریخی بسیار قدیمی میباشد که قدامت آن با ابتدای تاریخ تمدن می رسد در بین نباتات علوفه ای رشقه به علت کیفیت خوشخوراکی و دارا بودن ذخایر غذایی مانند مواد پروتئینی و معدنی مختلف از قبیل کلسیم و حتی ویتامین های مختلف بخصوصC و A اهمیت خاصی پیدا کرده است(1) .
تاریخچه نبات رشقه
تاریخ کـشــت رشقـه تابه حال معـلوم نیسـت زیرا انســانهای قبلی به این نبـات ضرورت نداشــتـن بخا طریکه زندگـــی را به میوه جات کنونی ، ریشـــه های گوشتی نــباتات، شـــکارماهـی ، حـیـوانات وحـشی وغـــیره صرف مـیکردند. وقــتیکه انســــانها به اهــلی ساختن حیوانات شروع کردن به نباتات علوفه ی ضرورت پیدا نمودند. حــیوانات همان زمان که در جــنگل ها زندگی میکردند ازعـلـوفـه جات تـغـذیه می نمـودند. بدین ملحوظ در کشت این نباتات رونق قابل ملاحظه رونما گردید . رشـــقه که بــنام مـلکه عـــلـوفه جات یاد میشود در سنه 490 قبل ازمیلاد توسط ایرانیها به یونان برده شده، ودر سنه 146 وقتیکه رومی ها یونان رافتح کرد ن رشقه را ازیونان به ایتالیا انتقال دادند که بعداً آهسته آهسته به اروپایی غربی ترویج یافت. درقرن 14 میلادی استیلاگران هسپانیه آنرا به امریکا بردند. رشقه کبود در روسیه قبل از انقلاب بار اول در سال 1879 -1880 پیدا شد.رشقه یکی از نباتات زراعتی چندین ساله خوراکه مواشی است که در زمانهایی قدیم و زمان کنونی به صورت وسیع انتشار نموده است. رشقه کبود از دورگه آن بارشقه در درصد سال اخیر درتمام پنج قاره جهان منتشر گشته است . ساحه تحت زرع رشقه در جهان تقریباً به 25 میلیون هکتار میرسد(درایالات متحده امریکا 5, 10 میلیون هکتار ، درارجنتاین 5, 7 میلیون هکتار وهمچنان ساحه وسیع درفرانسه زرع میشود).ساحه تحت بزر رشقه در اتحاد شوروی نزدیک به 4 میلیون هکتاراست .مرکز اساسی زرع رشقه را جماهر آســـیای میانه تشکیل میدهد. آسیای جنوب غربی که قسمت مرکزی وشرقی آسیای صغیر ایران افغانستان ترکستان وهندوستان شمال غرب رادربر میگرد مرکز اساسی اپیدایش رشقه وشبدر میبا شند مناطق فوق محل بخصوص رشقه کوهی عربی متمایز میشود به عقیده (واویلوف ) درجمهوری های آسیای میانه رشقه 2ـ 5 ِ2 هزار سال قبل بحیث نبات زراعتی درآمده است . درحدود 400 سال قبل از میلاد جنگ جویان فارس آنرابه یونان انتقال داده است .نبات علوفه یی عمده به دو فامیل بزرگ بنام های Grass و Legume تقسیم شده است ، که رشقه به فامیل Legumin aceae تعلق میگیرد . در حدود 500 جنس و 1100 اسپیشس در خاندان لیگیوم شناخته شده است (1).
خواص گیاه شناسی
رشقه گیاهی است چند ساله با ریشه مستقیم و عمیق و ضخیم که از آن تعدادی زیادی انشعابات جانبی پدید می آید.غده های باکتری در رشقه در روی ریشه های ظریف بطور منفرد قرار گرفته و شکل استو انه ای شکل وباریک و نازک دارد. ساقه رشقه در نزدیک سطح زمین تولید انشعابات زیادی نموده که به مرور زمان چوبی و ضخیم شده وبه یک طوقه تبدیل می گردد بعد ها از این محل ساقه های کوتاه منشعب وضخیم تولید می گردند که تبدیل به ساقه های بلند و اصلی رشقه میشود(1).
ارزش غذایی نبات رشقه
پروتئین خام 1/16 % ، الیاف خام 4/27 %، چربی 9/1 %، مواد بدون ازت 3/26 %، مواد معدنی 8 %، پروتئین گوارش پذیر 9/10 % وغیره میباشد (1) .
اهمیت اقتصادی رشقه
رشقه مهم ترین گیاهان علوفه ای در ایران و جهان است. این گیاه به دلیل بالا بودن ارزش غذایی و امکان کاشت در اقلیم های مختلف به ملکه نباتات علوفه ای یا طلای سبز مشهور شده است. متوسط سطح زیر کشت رشقه در ایران طی ده سال گذشته 600 هزار هکتار ( رده هشتم جهانی ) بوده است. از رشقه به صورت علوفه سبز، علوفه خشک، سیلوشده، علوفه مخلوط، پودر،دوا های رشقه و چراگاه برای خوراک حیوانات بهره گیری می شود. این گیاه در اصلاح خواص فیزیکی خاک نیز نقش چشمگیری دارد. از مزرعه
برای پرورش زنبور عسل نیز استفاده می شود (۱) .
طرح مشکل
آفت سرخرطومی برگ رشقه یکی از جمله مخربترین آفت در افغانستان و سطح جهان شناخته شده است همه ساله دهاقین که نبات رشقه را در مزرعه خود کشت میکنند با خسارت این آفت روبرو میشوند نحوه خسارت ناشی از جوندگی حشره است که به صورت از بین رفتن قستمهای رویشی رأس ساقه ها و به دنبال آن ریزه کشیدن کامل گیاه ظاهر میشود شاخ و برگ خرد شده گیاه به مزرعه آلوده منظره و زمینهای خاکستری رنگ میدهد تاکنون گونه ای که مقاومت زیادی به سرخرطومی برگ رشقه داشته باشد مشاهده نشده است، ولی تفاوت هایی در میزان حساسیت گیاهان واریته های آزمایشی و تجارتی نمونه های معرفی شده M.sative از مناطق مختلف، و گونه های یک ساله مدیکاگو گزارش شده است. سرخرطومی ها ترجیح میدهند که بر روی گیاهان ساقه بلند و میان تهی تخم گذاری کنند. تعداد تخم د روی گیاهان خوابیده و ساقه کوتاه نسبت به گیاهان ساقه بلند کمتر است. مطالعات صحرایی نشان داده است. که تقریبا 25 درصد تنوع خسارت سرخرطومی در میان تنوع های رشقه به سلیقه تخم گذاری و تغذیه لاروا بستگی دارد (2) .
مروری بر آثار گذشته تحقیق
تحقیقات متعددی در خصوص آفات و شیوه های مدیریت مبارزه آن صورت گرفته است. از تحقیقات انجام شده در مورد آفت سرخرطومی برگ رشقه اشاره میشود.
با توجه به خسارت آفت سرخرطومی برگ رشقه یک چالش برای محصول می باشد، شناسایی ارقام متحمل به آفت مذکور، اجتناب ناپذیر است و نبات رشقه نیز با دارا بودن ترکبیات ثانویه ای نظیر تیزاب های آمینه در برابر حمله آفات و بیماری ها مقاوم میباشد. پس از مطالعه حوزه تحقیق در زمینه کاهش خسارت این آفت از طریق راه هایی نظیر شناسایی ورایتی های متحمل در شرایط اکولوژیکی مستعد کشت رشقه می تواند مفید باشد، چرا که ورایتی های متحمل به عنوان ابزاری مفید در حوزه مدیریت و مبارزه آفات و بیماری ها به شمار می روند(۶).
ایجاد ارقام مقاوم از جمله ضروریاتی است که محققین به نژادی می توانند با ایجاد آن، آفات اختصاصی گیاهان را مبارزه نمایند . به طوری که، اگر بتوان با استفاده از مدیریت تلفیقی آفات ( با تکیه بر تولید ارقام متحمل به آفات اختصاصی ) حداقل باعث ده درصدی در ادویه پاشی مفید خواهد بود(۶).
استفاده از مدیریت تلفیقی آفات به منظور کاهش مصرف ادویه جات کیمیاوی ، جلوگیری از آلودگی محیط زیست و حفاظت و حمایت از دشمنان طبیعی با بکار گیری روش های مختلف مبارزه جهت کاهش جمعیت آفات، امروزه بسیار مورد توجه می باشد. در یک بررسی سه ساله طی سال های ۱۳۸۰-۱۳۸۷ در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گریزه سنندج، تاثیر کاربرد ادویه جات میکروبی و ادویه جات فرموله شده تجارتی در مقایسه با ادویه اکامت، استفاده از آتش در زمان های مختلف (اوایل جدی، اواخر حوت و اواسط حمل) و چرانیدن مزرعه توسط حیوانات واثرات متقابل این تیمار ها در کاهش جمعیت سرخرطومی برگ رشقه و میزان عملکرد علوفه در قالب آزمایش فا کتوریل با طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار مورد برسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که چرانیدن مزرعه توسط دام بطور معنی داری موجب کاهش جمعیت لاروا های این آفت گردید(۲).
. در کارولینای جنوبی سوزاندن زمستانه رشقه برای مبارزه سرخرطومی برگ رشقه از نظر آماری با اندازه مصرف حشره کش کیمیاوی کاربوفوران موثر بوده است. همچنین سوزانیدن بهاره رشقه زمانی که ارتفاع ساقه ها ۲۰- ۲۵ سانتی متر بود سبب کاهش معنی دار سرخرطومی برگ رشقه و گردید(۵).
چرانیدن زمستانه سبب حذف ۶۷ در صد تخمها و ۲۷ درصد لاروا های آفت شده است. در مناطقی که حشره زمستان را به صورت تخم سپری می کند سوزانیدن سطحی مزرعه یا شعله افکن به شدت از تراکم آفت می کاهد. بررسی تا ثیر چرانیدن بر جمعیت لاروا های سرخرطومی برگ رشقه نشان داد که چرانیدن سبب کاهش ۴۵ تا ۶۰ درصدی جمعیت لاروا های آفت در ایالت جورجیای امریکا شد(۵).
مارفولوژی و اکولوژی حشره
حشره کامل
حشره کامل این آفت، سرخرطومی نسبتاً کوچکی است به طول ۵ تا ۷ میلی متر وپهنای آن در عریض ترین قسمت بدن حدود ۳.۵ میلی متر می باشد که رنگ آن از قهوه ای روشن تا خاکستری مایل به سیاه تغییر می کند. بدن توسط مو های کوتاه خاکستری رنگ پوشیده شده است وطول خرطوم این حشره ۲.۵ میلی متر میباشد (۳).
در دو طرف خرطوم آنها شیاری به طول تقریبی ۱.۲ میلی متر وجود دارد که در آن قرار می گیرد. شاخک از نوع زانویی بوده ومتشکل از ۱۲ بند می باشد. بر روی شاخک نیز تعدادی زیادی کرک، به رنگ سفید مایل به زرد دیده می شود. بند های قاعده ای باریک بوده ولی بند های انتهایی یک مرتبه قطور می شوند واین تغییر شکل تا بند آخر محسوس است. چشم های مرکب به رنگ سیاه با جلای فلزی وبیضی شکل می باشند. سر، به اسثنای چشم ها از موهایی به رنگ زرد روشن پوشیده شده است. پیش قفس سینه تقریباً بیضی شکل بوده و در وسط قطورتر می باشد. در پیش گرده دو نوار سیاه رنگ با عرض تقریبی یک میلی متر وجود دارد که بوسیله نوار سفید رنگ باریکی ازهم جدا می شوند، این نوار درست در امتداد خرطوم حشره قرار دارد. طول بالپوش ها ۳.۵ برابر عرض آن ها بوده، بالپوش ها در انتهای بدن قوسی شکل هستند. در روی بالپوش ها ودر امتداد نوار پیش گرده، نواری به همان رنگ کشیده شده که تادو سوم طول بالپوش ها امتداد دارد وانتهای نوار باریکتر از ابتدای آنهاست. در روی هر بالپوش، فرورفتگیهایی وجود دارد که شیار هایی را تشکیل می دهد. این شیارها مجهز به خارهایی است که تشکیل ردیفهایی منظمی را داده وفاصله آنها از یکدیگر ۰.۲ میلی متر است(۳).
در بعضی از نقاط بالپوشها موهای خار مانندی که بلند تر از مو های اولی هستند، دیده می شوند. شکم حشره متشکل از پنج حلقه قهوه ای متمایل به تیره وپوشیده از مو های زرد طلایی است. حلقه انتهایی شکم در افراد نر دارای شکستگی است، در حالی که در حشره ماده صاف می باشد.
پنجه ها چهار بندی است که بند چهارم بلند تر از سه بند قاعده ای و مجهز به دوناخن می باشد. بند سوم دوشاخه ای بوده وبند چهارم در وسط فرورفتگی آن قرار گرفته است. بالهای زیری غشایی و رشد کرده است که طول آنها دو برابر طول بالپوش ها است ودر مواقع استراحت سه بار تاب خورده ودر زیر بالپوش ها قرار می گیرد. از نظر ظاهری طول حشرات ماده معمولاً اندکی بیشتر از نر ها است. ژنیتالیایی حشره نر که یکی از صفات افتراقی برای تعیین گونه می باشد در شکل 6 نشان داده شده است.(۳).
دوران حیات سرخرطومی برگ رشقه
در بهار وقتی که متوسط درجه حرارت روزانه به 17 درجه سانتی گراد رسید از پناهگاه های خود خارج، جفت گیری و تخم ریزی صورت می گیرد. تخمگذاری بدین صورت است که حشره کامل ساقه های جوان را انتخاب، ابتدا بوسیله خرطوم سوراخی در بافت ساقه ایجاد و سپس تخمگذاری می کند. تعداد تخمها در هر ساقه از 3 تا 60 عدد متغیر میباشد پس از تخمگذاری حشره ماده مدخل سوراخ را با ماده قهوه ای رنگی می پوشاند وبهمین دلیل تخمگذاری سرخرطومی رشقه در روی ساقه ها اغلب به آسانی قابل تشخیص است. طول دوران جنینی بسته به شرایط مختلف 5-15 روز طول می کشد و لاروا های سن اول بوسیله سرپوشی که در قسمت بالای تخم قرار دارد خارج می گردد لاروا های سن اول ابتدا از جوانه ها و برگهای لطیف رشقه تغذیه کرده و در سنین بعدی از سایر برگها تغذیه و برگها را مشبک و سوراخ سواخ می کند. در حمله های شدید برگها خشکیده وگاهی به علت فقدان کلورفیل مزرعه از دور سفید رنگ به نظر می رسد. فعالیت لاروا ها بیشتر در ساعات خنک روز صورت می گیرد. طول دوره لاروا حدود 30-35 روز و دارای 4 سن لاروا است. لاروا پس از رشد کامل در روی برگ و یا در بین چند برگ رشقه پیله تنیده و به شفیره تبدیل می شود. طول دوران شفیره گی 3-12 روز می باشد. پس از دوران شفیره گی حشره کامل ظاهر و چند روزی در داخل پیله مانده و سپس پیله را سوراخ کرده و از آن خارج می شود. این حشره ممکن است تا 3 نسل در سال داشته باشد (۳).
تخم
تخم های این حشره شلجمی وبه رنگ لیمویی متمایل به زرد با پوسته شفاف می باشد. طول آنها ۰.۵۵-۰.۴ میلی متر بوده و عرض آنها تا ۰.۳ میلی متر می رسد.تخم ها مدتی پس از رشد جنین تغییر رنگ داده ودر موقع تقریخ به رنگ تیره در می آیند (۳).
لاروا
لاروا این حشره از نوعcurculioniform بدون پا ودارای چهار سن لاروا است. طول لاروا سن اول حدود ۱.۲-۱ ملی متر به رنگ سفید شیری تا زرد و متشکل از ۱۲ حلقه می باشد. کپسول سرقهوه ای روشن و به قطر۰.۱۵ میلی متر بوده و در روی آن علامتی به شکلy وبه رنگ سفید وجود دارد که سه شاخه آن باهم برابر هستند. در روی پیش گرده لکه مثلثی شکلی دیده می شود که توسط یک نوار سفید از وسط به دونیم تقسیم شده است. در روی بدن لاروا مو هایی وجود دارد که قاعده آن ها قهوه ای وتعداد آنها در هر حلقه ۸ عدد است. (۴ عدد در سطح پشتی و۴ عدد در طرفین جانبی) . محل رویش این موها به رنگ قهوه ای روشن می باشد. از لحاظ محل استقرار می توان گفت لاروا سن اول معمولاً در لابلای جوانه مرکزی متمرکز می شود لاروا سن دوم به طول سه میلی متر با کپسول سرقهوه ای رنگ است که قطر بدن وسایر مشخصات آن مانند لاروا سن اول بوده، فقط با این تفاوت که رنگ آن زرد متمایل به سبز می باشد. طول بدن لاروا سن سوم ۶ میلی متر، وبه رنگ سبز روشن می باشد که تعداد مو های روی بدن زیاد تر از سنین قبلی است اما همانند آن ها از جوانه مرکزی رشقه تغذیه می نماید. طول بدن لاروا سن چهارم ۱۲ میلی متر ورنگ آن کاملاً سبز بوده ونوار سفید رنگی در سرتاسر قسمت میانی بدن کشیده شده است. در سطح شکمی حلقه های بدن کلیه مراحل لاروا یک جفت برآمدگی نسبتاً بزرگ وجود دارد که حشره جوان به
وسیله آن جابجا می شود. سوراخ های تنفسی نیز به تعداد یک جفت در کلیه حلقه های بدن وجود دارد (۳).
شفیره
شفیره این حشره از نوع آزاد است. طول آن ۸ وعرض آن ۵ تا ۷ میلی متر می باشد لاروا سن آخر قبل از شفیره شدن، پیله سفید رنگ کروی مشبکی را ایجاد می کند. رنگ شفیره ابتدا زرد متمایل به سبز است ولی پس از مدتی به رنگ سبز تیره در می آید. شفیره تقریباً مثلثی شکل وضمائم خارجی بدن تیره تر از سایر قسمت های بدن می باشد(۳).
زیست شناسی
سرخرطومی برگ رشقه در نواحی سردسیر و کوهستانی زمستان را به صورت حشره کامل در داخل بقایای رشقه در خاک و سایر پناهگاه ها می گذارنند ( نواحی دشت زمستان گذارنی به صورت تخم در ساقه رشقه می باشد)در اوایل بهار حشرات متذکره از پناگاه های زمستانی خود خارج شده بعد از تغذیه جفت گیری می نماید. افراد ماده در شروع بهار در ساقه های خشک رشقه و دیگر جای ها تخم گذاری می نماید ولی بعد از چند مدت که رشقه رشد نموده تخم گذاری در سوراخهای که توسط خرطوم حشره در ساقه بوجود میاید صورت میگیرد. تخم ها به قسم دسته جمعی قرار داده شده و در هر دسته تعداد آن به 25 عدد یا زیاد تر میرسد. هر حشره ماده در طول زندگی تقریبا از 400- 1000 عدد تخم تولید می نماید. نظر به شرایط اقلیمی تخم ها بعد از 4 روز تا 3 هفته تفریخ می نماید. هر لاروا چهار مرتبه پوست اندازی می نماید. پس از تکمیل رشد لاروا پیله نازک، مدور و سفید را تهیه نموده و در داخل آن شامل مرحله شفیره می شود حشرات کامل بعد از خروج مدت کوتاهی از برگهای رشقه تغذیه نموده و از اواسط خزان به پناگاه زمستانی
خود رفته تا بهار استراحت می نماید(۳).
خسارت
این حشره در مراحل مختلف لاروا وحشره کامل از برگ وساقه رشقه تغذیه می کند ولی خسارت عمده آن به مراحل لاروا مربوط می شود. خسارت لاروا های سن ۱ و ۲ قابل توجه نیست بلکه خسارت اصلی را لاروا های سنین سوم وچهارم وارد می نمایند. در مواقعی که جمعیت لاروا های سنین مختلف آفت بیش از ۵۰ عدد در متر مربع باشد. کلیه برگ های رشقه در اثر تغذیه لاروا های نابود وخشک می شوند ومزرعه آلوده در مرحله شفیرگی از دور سفید به نظر می رسد. در این مرحله، برگها در اثر تغذیه آفت کاملاً سوراخ ومشبک هستند. لاروا سن آخر برای مرحله شفیرگی پیله ای تنیده ودر داخل آن مرحله شفیرگی را سپری می کند (۳) .
استقرار وتغذیه لاروا ها ازجوانه انتهایی ومرکزی سبب قطع مریستم می شود در نتیجه، توقف رشد گیاه ودر صورت ادامه تغذیه ، نابودی کامل محصول چین اول را به دنبال دارد. در حال حاضر، در اکثر مناطق رشقه کاری ایران، از جمله استان همدان،دهاقین رشقه کاری چین اول را دیر آبیاری می کنند. این عمل سبب می شـود که قدرت ترمیم گیاه پایین بیاید؛ چون جوانه های اولیه در اثر تغذیه آفت ازبین می رود وگیاه به دلیل عدم وجود رطوبت کافی، برای ترمیم خسارت وارده، جوانه های جانبی ایجاد نمی کند. دراین گونه مزارع، در اثر فعالیت تغذیه ای آفت صد درصد محصول چین اول را از بین می رود(4) .
مبارزه زراعتی
۱ – برداشت زود هنگام رشقه در چین اول زمانی که مزرعه نزدیک گلدهی است سبب نابودی لاروا هایی که هنوز کامل نشده اند می گردد. دراین صورت لاروا ها به علت کمبود مواد غذایی وتابش آفتاب از بین خواهند رفت. این روش در مبارزه علف های هرز مزرعه نیز نقش چشم گیری دارد (۲) .
2 – یخ آب زمستانه در مناطقی که آب در دسترس دهقانان باشد می تواند به منظور تکمیل عملیات مبارزه زراعی زمستانه اجرا شود. این عمل در حذف سایر آفات زمستان گذران در خاک موثر است، هم چنین سبب ذخیره رطوبت کافی وجلوگیری از تنش خشکی در اوایل فصل سال آینده می شود(۲) .
3 – توصیه می شود که چین اول رشقه در رشقه های دوساله ومسن تر از نظر آبیاری تاحدی تحت تاثیر تنش رطوبتی قرار گیرد تا ضمن افزایش مقاومت به صورت مقطعی، از به کار بردن ادویه خود داری شود ویا مقدار مصرف آن کاهش یابد (۲) .
4 – کشت مخلوط شبدر قرمز و رشقه به میزان ۲۰ درصد بذر شبدر قرمز و۸۰ درصد بذر رشقه سبب کاهش خسارت سرخرطومی برگ رشقه می شود ویکی از روش های مدیریت تلفیقی آفت است. در تیمار های کشت مخلوط در صد آلودگی به این آفت کمتر از تیمار رشقه خالـــص بود(۲) .
مبارزه فزیکی
1–کف بر کردن ساقه های رشقه ( در چین آخر ) در کاهش انبوهی تخم های زمستان گذران موثر است (۴) .
2آبیاری بارانی: استفاده از سیستم آبیاری بارانی باعث شستشوی برگ ها وبرهم زدن محیط زندگی لاروا می گردد. ضربات آب موجب تلفات لاروا های سن ۱ وکاهش خسارت آن می شود(۴) .
3 – در مناطقی که زمستان گذارنی حشره به صورت تخم وحشره کامل است از روش سوزاندن سطحی مزرعه استفاده شود به شرطی که سن رشقه کمتر از 2 سال نباشد. بهترین زمان استفاده از دستگاه شعله افکن در اواخر ماه حوت است (2).
شکل (14) روش سوزاندن مزرعه رشقه neginsabz-co.com
4 – چرانیدن مزرعه توسط حیوانات در مزارعی که امکان پذیر است نقش مهمی در کاهش خسارت این آفت دارد(2) .
مبارزه بیولوژیکی
زنبور های پارازیتوئید ها
سرخرطومی برگ رشقه دارای تعداد زیادی دشمنان طبیعی است که درپایین آوردن جمعیت این آفت به خصوص در اواخر فصل بهار نقش مهمی را بازی می کنند. در اینجا حفظ وحمایت از عوامل بیولوژیکی مد نظر است. با دوا پاشی اوایل فصل تا حدودی به این هدف جامه عمل پوشانده می شود: به طوری که در پاره ای ازنقاط با گرم شدن دمای محیط انتظار می رود سرخرطومی برگ رشقه حد اکثر فعالیت خود را داشته باشد وخسارت زیادی وارد نماید ولی برعکس انتظار اتفاق می افتد زیرا در این موقع در اثر فعالیت دشمنان طبیعی میزان جمعیت ودر نتیجه خسارت آن به حداقل می رسد، به گونه ای که در اواخر فصل هیچ گونه احتیاجی به مبارزه احساس نمی شود. پارازیتوئید هایی که تاکنون در ایران برای آفت شناخته شده ونقش اساسی دارند، همه از زنبور های خانواده lchneumonidae هستند که از آن جمله می توان به زنبور های جنس Bathyplectes، گونه هایB.curculionis ، B anurus و زنبور Tetrastichus insertusاشاره نمود (۳) .
همگی این زنبور ها پاراز یتوئید لاروا سرخرطومی هستند. بررسی بیولوژی سه گونه پارازیتوئید فوق اظهار نموده اند B.anurus و B.cuculionis دارای دیاپوز حقیقی هستند وفقط دو ماه از سال را ( در داخل پیله های خود وبقایای گیاهی) فعال هستند. در شرایط آب وهوایی کرج لاروا های کامل در اواسط ماه ثور تبدیل به شفیره شده وحشرات کامل اواخر ثور ظاهر می شوند . حشرات ماده به طور انفرادی در بدن میزبان خود تخم گذاری می کنند وقادر هستند روزانه ۶۰ عدد لاروا را پارازیته نمایند. میزان پارازیتیسم در سال ۱۳۵۳ در شرایط طبیعی ۵۶ در صد بوده است. حد اکثر وحداقل پارازیتیسم را در منطقه چهار محال و بختیاری در سال ۱۳۷۷ به ترتیب ۶۳/۵ و ۱/۲۵ در صد تعیین کرده اند. زنبور هیپر پارازیت Hicaecus calligetus از خانواده Peteromalidae به عنوان عامل محدود کننده جمعیت عوامل پارازیتوئید فوق گزارش شده است. در شرایط آب و هوایی همدان، نیز زنبور های فوق در اواسط تا اواخر حمل ظاهر شده و لاروا های آفت را پارازیته می کنند. میزان پارازیتیسم طبیعی در سال ۱۳۷۶ حدود ۱۸ در صد بوده است که در اینجا ملاحظه می شود میزان پارازیتیسم در صد بسیار پایینی دارد. زنبور T.insertusزمستان را به صورت لاروا های کامل داخل پیله های شیری رنگی که خود در داخل پوسته خشکیده بدن لاروا میزبان قرار داده است، به سر می برد. از مطالعات خود نتیجه گرفت که علیرغم قدرت پارازیتیسم خوب این زنبور ها، در این میان نقاط ضعیفی نیز وجود دارد که از آن جمله می توان به محدود بودن زمان فعالیت زنبور های جنس Bathyplectes، یک نسلی بودن آنها ونیز حالت تجمعی وسوپر پارازیتیسمT.insertus اشاره کرد. از طرفی، در ماه های آخر حمل و نیمه دوم ثورکه فعالیت لاروا های حاصل از تخم های زمستان گذران شدید است، فعالیت این زنبور های با تاخیر شروع می شود لذا در تقلیل میزان خسارت این نسل تاثیری ندارد. در بررسی های خود میزان پارازیتیسم T.insertusرا روی لاروا های سن چهار ۹۳ در صد اعلام نموده است. میزان پارازیتیسم طبیعی این عوامل پارازیتوئید در سایر نقاط دنیا نیز پایین است(4).
زنبور (Necremnus leucarthros) Nees از خانواده Eulophidae را پارازیت شفیره های این آفت اعلام نموده ومیزان پارازیتیسم آن را در آذربایجان شرقی بیش از ۴۰ فیصد ذکر کرده است. هم چنین یکی دیگر از دشمنان این آفت Microctonus aethiophus است که در خصوص میزان پارازیتیسم آن در نقاط مختلف کشور اطلاعات جامعی وجود ندارد. همچنین آلودگی قارچ عامل مرضsphaeospermaEnthomophthora روی لاروا ها Beauvaria bassiana روی حشرات کامل به ترتیب یک در صد ۳-۱ درصد بوده است ملاحظه می شود که هیچ کدام ازعوامل بیولوژیکی قادر به مبارزه موثر آفت نمی باشند. بنابر این ، از این عوامل در قالب IPM می توان بهره گیری کرد لذا حفظ وحمایت از آنها را در هنگام استفاده ادویه جات باید مد نظر داشت (۳) .
مبارزه کیمیاوی
تصمیم گیری برای مبارزه کیمیاوی با سرخرطومی برگ رشقه بایستی براساس ارتفاع گیاه صورت گیرد وتوصیه می شود دوا پاشی مزرعه موقعی انجام شود که ارتفاع رشقه کمتر از ۳۰ سانتی متر باشد. برای کاهش خسارت سرخرطومی برگ رشقه در مزرعه با ارتفاع بیش از ۴۰ سانتی متر، برداشت زود هنگام ترجیح داده می شود. سرساقه های خسارت دیده ( تغذیه شده) نیز می تواند شاخصی از فراوانی سرخرطومی رشقه باشد. مشاهده ۲۵ در صد سر ساقه تغذیه شده در رشقه ۱۵ سانتی متری، ۵۰ درصد سرساقه خسارت دیده در رشقه ۲۳ سانتی متری یا ۷۵ درصد سرساقه خسارت دیده در رشقه ۳۰ سانتی متری می تواند بیانگر خسارت اقتصادی باشد. یاد آوری این نکته اهمیت دارد که مبارزه کیمیاوی به عنوان آخرین راهکار است وتنها زمانی که سایر روش های مبارزه آفت نتواند جمعیت آن را به زیر آستانه زیان اقتصادی کاهش دهد قابل توصیه است. چون رشقه محل اجتماع حشرات گرده افشانی به ویژه زنبور عسل است واز طرفی دوا پاشی می تواند به طغیان شته ها انجامد لذا در مبارزه کیمیاوی چند نکته قابل توصیه است (3) .
توصیه های فنی قبل از دوا پاشی
۱ . کالیبراسیون وتنظیم آب مصرفی دوا پاش.
۲ . خود داری از عملیات مبارزه کیمیاوی در زمان گلدهی.
۳ . محدود کردن دوا پاشی به حاشیه مزارع رشقه در زمان ورد حشرات کامل به مزارع در خزان ونیز در صورت دوا پاشی کامل مزرعه، باقی گذاشتن بعضی از ردیف ها به منظور تامین پناهگاه برای حشرات مفید.
۴ . رعایت کردن دوره مراقبت ادویه وزمان برداشت محصول.
۵ . دوا پاشی در صبح خیلی زود و یا در غروب آفتاب انجام شود تا به حشرات گرده افشان خسارت کمتری وارد شود.
۶. قبل از اقدام به دوا پاشی به زنبور داران محلی اطلاع داده شود.
۷ . ادویه جات که بر علیه این آفت بکار برده می شود باید علاوه بر دارا بودن تأثیر کافی، دوام زیادی نداشته باشند واز نظر باقیماندن روی رشقه یا سایر گیاهان علوفه ای، تولید اشکال نکنند.
۸ . برای حفظ وحمایت از جمعیت های دشمنان طبیعی وحشرات مفید وداشتن بیشترین تاثیر حشره کش برآفت، دوا پاشی مزارع رشقع باید زمانی انجام شود که حد اکثر جمعیت آفت را لاروا های سن ۲ تشکیل می دهند وزنبور پارازیتوئید هنوز در مرحله شفیرگی بوده ودر طبیعت ظاهر نشده اند. (۲).
استفاده از ادویه لاروین DF80 به نسبت یک کیلوگرام در هکتار قابل توصیه می باشد ولی با توجه به اینکه لاروا های سن یک نسل اول آفت در اواخر زمستان ویا اوایل بهار ظاهر می شوند اغلب دهاقین این تاریخ را از دست می دهند، بدین لحاظ خسارت وارده روی چین اول رشقه شدید است. در مزارع رشقه کرج، لاروا های سن یک حاصل از تفریخ تخم زمستانه این آفت از اواخر حوت یا اوایل ماه حمل قابل رویت می باشند که از جوانه ها وبرگهای تاسزه بوته تغذیه کرده واز اواخر حمل و اوایل ماه ثور تا دهه اول ماه جوزا جمعیت لاروا در حد اکثر میزان فعالیت سالیانه خود خواهد بود که بایستی در این زمان نسبت به مبارزه حشره اقدام نمود. مبارزه کیمیاوی خزانه _ بهاره را روش موثری برای مبارزه آفت معرفی کرده است. کار برد ادویه گرانول فورادان را در خزان به دلیل فعال شدن تدریجی ماده موثر ودوام طولانی مدت آن برای مبارزه سرخرطومی موثر می داند. چند حشره کش مختلف را روی تراکم جمعیت لاروا های آفت مورد بررسی قرار داده و نتیجه گرفتند. که دانیتول وامبوش سه روز پس ازدوا پاشی بهترین نتیجه را داشته، در حالی که فورادان ودور سبان در همان تاریخ نتیجه خوبی را در برنداشته است. هفت حشره کش شامل پودر وتابل ۴۰ در صد دیازینون به میزان ۱/۵ کیلوگرام در هکتار، امولسیون ۴۸ درصد دورسبان به میزان ۲ لیتر در هکتار، گرانول ۲٪ درصد، نیپرونیل به میزان ۲۵ کیلوگرام در هکتار، پودر تابل ۲۵ درصد، دیمیلین به مقادیر ۸۰۰،۶۰۰،۴۰۰،۲۰۰ گرام در هکتار، امولسیون ۱۰ در صد ، آدمیرال ( پایروپیروکسی فن) به مقدار یک لیتر در هکتار، امولسیون ۵۰ درصد اکامت به میزان یک لیتر در هکتار، باکتو سپیین ۱۶۰۰۰ واحد به میزان یک کیلو گرام در هکتار، ( هر یک از ادویه جات فوق به عنوان یک تیمار ودر چهار تکرار ) را در قالب طرح کرت های کامل تصادفی در شرایط مزرعه مطالعه نموده ودر صد تلفات لاروا های سنین مختلف سرخرطومی برگ رشقه را ۱۷،۱۰،۳ روز بعد از اجرای تیمار تعیین کرده است. آزمایشات دوساله ایشان نشان داد امولسیون ۵۰ در صد اکامت وامولسیون ۴۸ در صد دورسبان به ترتیب ۹۶/۱۲+۱/۱۱ و ۳/۰۵+۹۱/۷۲ درصد تلفات ایجاد کرده و ادویه جات دیگر در مراتب پایین تری قرار داشته اند وی میزان باقیمانده اکامت را یک ساعت پس از سمپاشی ۱۸/۴۶ پی پی ام و ۲۰ روز آن صفر پی پی ام تعیین کرده است. باقیمانده ادویه اکامت ۱۲ روز پس از دوا پاشی ۱/۴۹ پی پی ام بوده است. با توجه به این که مقدار قابل تحمل اکامت در رشقه سبز ppm2 است، و ۱۲ روز پس از دوا پاشی، باقیمانده قابل تحملی را ایجاد می کند ولی برای رعایت احتیاط، وی دو هفته پس از دوا پاشی را توصیه نموده است. البته روش دوا پاشـــی خزانه مورد تاکید برخی ولی با توجه به برگشت تدریجی حشرات تابستان گذران به مزرعه رشقه برای تغذیه و تخم گذاری نمی توان تاریخ دقیقی را برای دوا پاشی تعیین نمود. برای اثبات این ادعا در طرحی که برای مدیریت مبارزه رشقه در منطقه همـدان انجام شد. در تاریخ های مختلف ( آخر میزان، اواخر عقرب و اواسط ماه قوس ) مزرعه به کلی سوازنده ویا در تیمار های دیگری با ادویه اکامت ۵۰ درصد به نسبت ۱/۵ لیتر در هکتار دوا پاشی شد. هیچ کدام از تاریخ های مذکور مبارزه مطلوبی روی جمعیت آفت نکردند؛ به طوری که محصول در بهار بی نیاز از دوا پاشی بهاره نبود. لذا به نظر می رسد که دوا پاشی ویا اعمال هر نوع روش مبارزه در خزان مناسب نمی باشد( ۳).
مواد و روش ها
این تحقیق به منظور ارزیابی و مقایسه به سرخرطومی برگ رشقه، بر روی ۳۰ نوع زراعتی داخلی و خارجی چهار چین غربال شده از مزرعه تحقیقاتی ژرم پلاسم واجد ۱۵۰ نوع رشقه زراعتی، طی سال های ۱۳۹۰-۱۳۹۱ در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه ابوعلی سینا واقع در روستای دستجرد شهرستان بهار ( استان همدان) صورت گرفت. تمامی جمعیت های رشقه در ۲۰ ماه سنبله ۱۳۸۶ کشت شدند در این آزمایش، پس از طی بارندگی های بهاره آبیاری طبق عرف منطقه، به صورت دوره ای ۹ روزه و با کمک روش بارانی انجام پذیرفت(6) .
یادداشت برداری صفات در طول مراحل رشدی انجام شد. مبارزه و وجین علف های هرز به صورت دستی به گونه ای که مزرعه عاری از علف هرز باشد صورت گرفت. ژرم پلاسم در قالب طرح کاملا تصادفی با دو تکرار در واحد های آزمایشی به شکل یک خط ۲ متری و فاصله خطوط ۵۰ سانتی متر از هم ارزیابی شد. به دلیل طغیان آفت سرخرطومی برگ رشقه در اوایل بهار ( به صورت طبیعی ایجاد شد. در مزرعه مورد ارزیابی، عملیات سم پاشی معمول در منطقه انجام نشد. در مجموع در مدت خسارت آفت، تعداد سه مرتبه یادداشت برداری از وضعیت آلودگی لاروا و صدمه وارده به گیاه صورت گرفت(۶) .
تحقیق حاضر از سال ۱۳۷۸ به مدت سه سال در ایستگاه تحقیقات زراعتی گریزه در شهرستان سنندج اجرا گردید. سال اول اختصاص به کشت و استقرار رشقه داشت و به همین منظور یک مزرعه در قالب آزمایش فاکتوریل با طرح پایه ای بلوک های کامل تصادفی در ۴ تکرار کشت گردید. رقم رشقه مورد استفاده، رشقه همدانی و هر کرت شامل ۴ ردیف رشقه بوده و فاصله ای بین ردیف ها ۵۰ سانتی متر و اندازه هر کرت 6*2=12 مترمربع بود. فاکتورها شامل چرای خزانه در دوسطح ( بدون چرا و چرانیدن توسط گوسفند)، سوزاندن مزرعه در ۴ سطح ( شاهد، سوزاندن در اوایل جدی، اواخر حوت و اواسط حمل هنگامیکه ارتفاع بوته ها حدود ۲۰ سانتی متر بود) و دوا پاشی در ۴ سطح ( شاهد، دوا پاشی با اکامت، نودور یا بی تی کل و نیم پلوس یا نیم آزال –f) بود. در سال ۱۳۸۹ از ادویه جات نودور و نیم پلوس استفاده شد و به علت عدم تاثیر، در سال ۱۳۸۰ از ادویه جات نیم آزال و بی تی کل استفاده گردید(۵) .
ادویه جات اکامت، نیم آزال ( نیم پلوس) و بی تی کل ( نودور) به ترتیب با دز های ۱، ۵/۲ و ۳ لیتر در هکتار مصرف گردید و در تیمار شاهد فقط از آب معمولی استفاده شد. در سال های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ اعمال تیمار ها از خزانه شروع شد. بدین ترتیب که تیمار چرانیدن توسط حیوانات در اواسط ماه عقرب اعمال گردید وبرای این منظور اطراف کرت هایی که نمی بایست چرانده می شدند، محصور با وارد کردن حیوانات ( گوسفند) در سایر کرت ها تیمار چرانیدن اعمال شد ( برای این منظور در مدت ۳ روز تعداد ۲ راس گوسفند به مدت ۱ ساعت در کرت ها وارد گردیدند) (۵).
نتایج و بحث
هدف از تهیه این سیمینار علمی آشنای بیشتر کارشناسان، مروجین و دهاقین بخاطر روش های مبارزه با سرخرطومی برگ رشقه توسعه و ترویج از روش های کیمیاوی برای مبارزه این آفت باید مد نظر گرفته شود همچنان بهترین روش های مبارزه ( زراعتی، فزیکی، بیولوژیکی، کیمیاوی) برای کسانیکه دهاقین باشد توسعه میشود.
مبارزه زراعتی
برداشت زود به هنگام نبات رشقه سبب مبارزه زراعتی در مزرعه شده میتواند وهم چنان در فصل زمستان حشرات در جاهای که زمستان گذرانی میکند توسط یخ آب زمستانه بهترین مبارزه برای این آفت میباشد.چرانیدن مزرعه توسط دام در مزارعــــــی که امکان پذیر است نقش مهمی در کاهش خسارت آفت دارد.
مبارزه فزیکی
سوزاندن سطحی مزرعه رشقه به شرطی که عمر نبات رشقه بیش از دوسال بوده باشد وهم چنان بهترین طریقه مبارزه برای این حشره مضره میباشد . توسط آبیاری بارانی در کل ما گفته میتوانیم این هم یک روش خوب برای مبارزه این آفت میباشد.
مبارزه بیولوژیکی
در مبارزه بیولوژیکی بیشتر توسعه برای دهاقین از موجودات مفیده مثل حشرات شکارگر یعنی فالبینک، بالتوری سبز و دیگر آن زنبور های پارازیتوئید ها میباشد برای مبارزه آفت در روش های بیولوژیکی از زنبور های پارازیتوئید ها توسعه میشود.
مبارزه کیمیاوی
در آخرین مرحله از مبارزه کیمیاوی بخاطر از بین بردن این آفت ما کار میگیریم و از ادویه جات مختلف بخاطر بین بردن این حشره بکار رفته تا حدی از خساره این آفت در مزرعه کاسته شود.
سفارشات
1 – دهاقین باید از ورایتی های که حاصل خوب میدهد در مقابل امراض آفات مقاوم می باشند باید استفاده بکند.
2– زراعین باید دواپاشی را در روز طوفانی نکند.
3– در وقت دواپاشی باید زراعین لباس محافظتی استفاده نماید.
4– بعد از جمع آوری حاصل بقایای نباتات رشقه باید سوزانده شود.
5 تناوب زراعتی را باید دهاقین در مزارع رشقه مراعات نماید.
6 جمعیت های کرج ۲۱۲۲ و بمی ۱۰۳ را می توان جز جمعیت های مطلوب و متحمل به آفت در این مطالعه و مناسب پیشنهاد میشود.
برای دهاقین سفارش داده میشود که باید بخاطر روش های مبارزه این آفت از روش های فزیکی ، زراعتی ، بیولوژیکی و همچنان کیمیاوی برای مبارزه این حشره مورد استفاده قرار داده تا حدی آستانه این آفت در مزرعه رشقه به حدی کافی کاهش پیدا کرده بتواند و هم چنان ما برای کسانیکه نبات رشقه را در مرزعه خود کشت میکند توسعه می نماییم تا که از ورایتی مقاوم در مقابل امراض آفات مقاومت داشته باشد توسعه میشود در قدم دوم باید دهاقین ما از تناوب زراعتی را د رمزرعه خود باید رعایت کند تا که از مرزعه خود حاصل بهتر وخوب تر بدست آورده بتواند.
ماخذ
1 کریمی، دکتر هادی، زراعت و اصلاح گیاهان علوفه ای. انتشارات دانشگاه تهران سال ۱۳۸۶. (۶۹-۷۳ ص)
2 روشندل، سیامک، مدیریت تلفیقی سرخرطومی برگ رشقه .وزارت جهاد کشاورزی سازمان تحقیقات. آموزش وترویج کشاورزی موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور سال ۱۳۹۴. ( ۶ -۱۷ ص.)
3 خانجانی ، دکتر محمد، سرخرطومی برگ رشقه. آفات و گیاهان زراعی ایران. انتشارات دانشگاه تهران. سال ۱۳۹۱. ( ۱-۱۲ ص.)
4 گیتی، مزدشت و همکاران، مدیریت مبارزه تلفیقی آفات و بیماری های مهم رشقه. سال ۱۳۹۳ ، وزارت جهاد و کشاورزی.(۹-۱۰ ص)
5 کمانگر، صلاح الدین و حبیبی، جلال الدین، بررسی چند روش در مبارزه سرخرطومی برگ رشقه. انجمن حشره شناسی ایران سال ۱۳۸۵. ( ۵-۱۱ ص).
6 کاکایی، مهدی و همکاران، تنوع مقاومت نسبت به حمله سرخرطومی برگ رشقه در ژنوتیپ های مختلف رشقه در شرایط همدان. فناوری تولیدات گیاهی جلد شانزدهم شماره اول بهار و تابستان سال ۱۳۹۵.( ۵۹-۶۵ ص)