در حدیث آمده که شیاطین متمرّد در ماه مبارک رمضان در بند و زنجیر هستند؛ اگر اینطور است، پس گناهان و امور ناشایستی که در این ماه توسط بسیاری از مسلمانان انجام می‌گیرد، از کجا نشأت می‌گیرد؟
الجواب و بالله التوفیق
در منابع اسلامی در مورد اشکال وارد شده، اقوال مختلفی نقل شده است که برخی از آنها به قرار ذیل است:
1ـ منظور از قید و بند بودن شیاطین این است که همانند ماه‌های دیگر آزاد نیستند؛
2ـ یا اینکه مراد این است که همانند ماه‌های دیگر، نیرو و قدرت کافی برای منحرف کردن انسانها را ندارند و به اصطلاح ضعیف می‌شوند؛
3ـ یا اینکه مراد بعضی از شیاطین هستند(متمردین) نه کل آنها؛
4ـ و یا اینکه دلیل این معاصی در ماه رمضان، غیر شیاطین هستند؛ یعنی نفس امّاره یا عادات قبیحه و یا انسان‌های شیطان صفت که در نبود شیاطین، نقش شیطان‌ها را بازی کرده و انسان را وادار به انجام معاصی میکنند؛
5 ـ یا اینکه شیاطین فقط شب در بند و زنجیر هستند؛
الدلائل:
ـ فی فتح الباری:
قوله: (و سلسلت الشیاطین) قال الحلیمی: یحتمل أن یکون المراد من الشیاطین مسترقو السمع منهم، و أن تسلسلهم یقع فی لیالی رمضان دون أیامه ، لأنهم کانوا منعوا فی زمن نزول القرآن من استراق السمع فزیدوا التسلسل مبالغة فی الحفظ، و یحتمل أن یکون المراد أن الشیاطین لا یخلصون من افتتان المسلمین إلی ما یخلصون إلیه فی غیره لإشتغالهم بالصیام الذی فیه قمع الشهوات وبقراءة القرآن و الذکر، و قال غیره: المراد بالشیاطین بعضهم و هم المَرَدة منهم، و ترجم لذلک ابن خزیمة فی صحیحه و أورد ما أخرجه هو والترمذی و النسائی و ابن ماجه و الحاکم من طریق الأعمش عن أبی صالح عن أبی هریرة بلفظ « إذا کان أول لیلة من شهر رمضان صفدت الشیاطین و مردة الجن» و أخرجه النسائی من طریق أبی قلابة عن أبی هریرة بلفظ «و تغل فیه مردة الشیاطین» …… و تصفید الشیاطین عبارة عن تعجیزهم عن الإغواء و تزیین الشهوات.([1])
ـ وفی ضیاء الساری:
قال القرطبی: فإن قیل: فکیف نری الشرور و المعاصی واقعة فی رمضان کثیراً؟ فلو صفدت الشیاطین لم یقع ذلک؟
فالجواب: أنها إنما تغل عن الصائمین الصوم الذی حوفظ فیه علی شروطه، و روعیت آدابه.أو المصفد بعض الشیاطین، وهم المردة، لا کلهم، کما تقدم فی بعض الروایات. أو المقصود تقلیل الشرور فیه، و هذا أمر محسوس ، فإن وقوع ذلک فیه أقل من غیره، إذ لا یلزم من تصفید جمیعهم أن لا یقع شر و لا معصیة؛ لأن لذلک أسباباً غیر الشیاطین، کالنفوس الخبیثة، و العادات القبیحة، والشیاطین الإنسیة،انتهی. وقال غیره: فی تصفید الشیاطین فی رمضان إشارة إلی دفع عذر المکلف ، کأنه یقال له : قد کفت الشیاطین عنک فلا تعتلّ بهم فی ترک الطاعة، ولا فی فعل المعصیة.([2])
ـ وفی فتح الملهم:
و قال القرطبی رحمه الله بعد أن رجّح حمله علی ظاهره : «فإن قیل : کیف نری الشرور و المعاصی واقعة فی رمضان کثیراً، فلو صفدت الشیاطین لم یقع ذلک؟
فالجواب: أنها إنما تقلّ عن الصائمین الصوم الذی حوفظ علی شروطه، و روعیت آدابه، أو المصفد بعض الشیاطین، و هم المردة لا کلهم ، کما ورد فی بعض الروایات، أو المقصود: تقلیل الشرور فیه، و هذا أمر محسوس؛ فإن وقوع ذلک فیه أقل من غیره؛ إذ لا یلزم من تصفید جمیعهم أن لا یقع شر و لا معصیة؛ لأن لذلک أسباباً غیر الشیاطین، کالنفوس الخبیثة و العادات القبیحة و الشیاطین الإنسیة»
قال إبن العربی: « لا یتعین فی المخالفة و المعاصی أن تکون من وسوسة الشیاطین ، إذ قد تکون من النفس ، وشهواتها. سلّمنا أنها من الشیطان، فإنه لیس من شرطه وسوسته التی یجدها الإنسان فی نفسه اتصالها بالنفس؛ إذ قد تکون مع بعده عنها ؛ لأنها من فعل الله تعالی: فکما یوجد الألم فی جسد المسحور و المعین عند تکلم الساحر أو العائن، فکذلک توجد عند وسوسته من خارج».([3])
(4) فتح الباری/ج4/ص 147/کتاب الصوم/باب هل یقال رمضان أو شهر رمضان…/دار السلام ـ ریاض/الطبعةالثالثة.
(6) ضیاء الساری فی مسائل ابواب البخاری/ج15/ص305/کتاب الصوم/ باب هل یقال رمضان أو شهر رمضان…/الطبعة الأولی.
(9) فتح الملهم بشرح صحیح الإمام مسلم/ج5/ص186/کتاب الصیام/باب فضل شهررمضان/مکتبة دار العلوم کراتشی/الطبعة الأولی.
و الله اعلم بالصّواب