استاد سید میر تمنا
مقدمه
از مهم ترین اهداف مطالعه و دانستن سیرت پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم برای هر فرد مسلمان، تمسک و اقتدا به فضایل اخلاقی و خصلت‌های پسندیده آنجناب صلی الله علیه وسلم است، زیرا اگر مسلمان به هر بُعد از ابعاد زندگی خوب و شایسته بیندیشد، بدون تردید نمونه‌ای واضح و عالی را در سیرت پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم خواهد یافت.
سیرت اخلاقی پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم همه ابعاد زندگی از جمله کودکی، جوانی، زندگی قبل و بعد از بعثت را، برای مسلمانان منعکس می‌سازد و این مسئله به خواننده ثابت می‌گردد که پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم علاوه بر مسئولیت بزرگ رسالت وابلاغ احکام الهی، رهبر دینی و سیاسی، یک مربی ناجح، و دعوتگرالگو برای تمام بشریت تا روز قیامت است. بنابراین، نه تنها مسلمان بلکه هر انسان، تمامی خواسته‌های دینی و اخلاقی خویش را درسیرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم می‌تواند در‌یابد. طوریکه الله متعال می‌فرماید: ﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ لِّمَن كَانَ يَرۡجُواْ ٱللَّهَ وَٱلۡيَوۡمَ ٱلۡأٓخِرَ وَذَكَرَ ٱللَّهَ كَثِيرٗا﴾ [الأحزاب: 21]
«برای شما در (رفتار و گفتار) رسول الله، سرمشق و الگوی زیبائی است. برای کسی که امید به الله داشته و جویای قیامت باشد و الله را بسیار یاد کند».
پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم هدف از بعثت شان را بعد از برقرار یافتن ارتباط صحیح میان بنده گان و خالق، به اتمام رساندن اخلاق وکارهای شایسته معرفی نموده می‌فرماید:
«إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ»(وفي رواية صالح). [الأدب المفرد از بخاری (273)]
«جز این نیست که من برای کامل کردن و تمام گردانیدن ارزش‌های اخلاقی مبعوث شده‌ام».
دراین حدیث شریف تمام نمودن و به پایان رساندن وکامل کردن مکارم اخلاقی، مهم‌ترین بلکه تنها هدف اصلی واساسی بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم معرفی گردیده است. پیامبر علیه السلام با آوردن واژه «انّما» انحصار هدف بعثت در اِتمام مکارم اخلاقی را گوشزد نموده و اهمیت بالا و جایگاه ارزشمند اخلاق اسلامی را معرفی نموده است. از اینجاست که می‌فرماید: «أَكْمَلُ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا». [سنن ابو داود (4682) وسنن ترمذی (1162)] بهترین مؤمنان وکامل‌ترین آن‌ها یمانا، کسی است که اخلاق او خوب ونیک باشد در کشورهایی مانند افغانستان که نیازمند وحدت، صلح و بازسازی اخلاقی و اجتماعی هستند، اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند. این مقاله به بررسی ابعاد شرعی و اخلاقی این موضوع و استخراج درس‌هایی ازسیرت برای جامعه افغانستان با استناد به قرآن، سنت و دیدگاه‌های فقه حنفی می‌پردازد.
درس‌های اخلاقی سیره نبوی
سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلمکامل‌ترین الگوی عملی برای زندگی فردی و اجتماعی است. برای جامعه افغانستان که سال‌ها با جنگ، تفرقه و رنج دست وپنجه نرم کرده، این درس‌ها می‌تواند چراغ راهی برای آینده باشد.
- رحمت ( الرحمة):
پیامبر (ص) «رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ» بودند. ایشان فرمودند :
«ارْحَمُوا مَنْ فِي الْأَرْضِ يَرْحَمْكُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ»(سنن ترمذی، کتاب البر والصلة)
(به آنان که روی زمین هستند رحم کنید تا آنکه در آسمان است بر شما رحم کند.)
در جامعه افغانستان، نیاز به ترویج روحیه رحم و شفقت بین تمام اقوام و گروه‌ها احساس می‌شود. گذشت از خطاها، کمک به آسیب دیدگان و ایجاد فضای عاطفی و انسانی، تجلی عملی این صفت نبوی است.
- صداقت و امانتداری (الصدق و الأمانة):
درین مورد باید گفت کهحتی دشمنان پیامبرصلی الله علیه وسلمبه راستگویی و امانتداری ایشان (لقب
الامین) اعتراف داشتند. ایشان فرمودند:
(عَلَيْكُمْ بِالصِّدْقِ فَإِنَّ الصِّدْقَ يَهْدِي إِلَى الْبِرِّ) (صحیح بخاری و مسلم)
(بر شما باد به راستگویی، چرا که راستگویی به نیکی رهنمون می‌شود)
افغانستان نیازمند حاکمیت صداقت در تمام سطوح، مبارزه با فساد و پایبندی به امانت در مدیریت منابع کشور است.
- عدالت و انصاف (العدل و الإنصاف)
پیامبر (ص) فرمودند: «الْقَاضِي إِذَا اجْتَهَدَ فَأَصَابَ فَلَهُ أَجْرَانِ وَإِذَا اجْتَهَدَ فَأَخْطَأَ فَلَهُ أَجْرٌ» (صحیح بخاری)
(قاضی هنگامی که اجتهاد کند و به حق برسد دو پاداش دارد و اگر اجتهاد کند و خطا کند یک پاداش دارد). اجرای عدالت فارغ از قوم، زبان، مذهب و جنسیت، اساسی‌ترین نیاز افغانستان امروز است عدالت در توزیع منابع، عدالت قضایی و عدالت اجتماعی.
- صلح و آشتی (المصالحة و الصلح)
صلح حدیبیه نمونه بارزفکرعالی و صلح طلبی پیامبر صلی الله علیه وسلمبرای حفظ مصالح عالیه امت بود.
قرآن می‌فرماید: «وَإِن جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا» (سوره انفال، آیه ۶۱)
(و اگر به صلح گراییدند، تو نیز بدان بگرای). جامعه افغانستان به گفت‌وگو، مصالحه و پایان دادن به خشونت‌های قومی و مذهبی نیاز مبرم دارد.
- علم‌آموزی و دانایی (طلب العلم)
پیامبر صلی الله علیه وسلمفرمودند: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ» سنن ابن ماجه
(طلب دانش بر هر مسلمانی فریضه است) بازسازی افغانستان در گرو سرمایه‌گذاری بر آموزش و پرورش، مبارزه با جهل و گسترش دانش مفید برای همه است.
- صبر و استقامت (الصبر)
زندگی پیامبر صلی الله علیه وسلمپر از مصائب و سختی‌ها بود، اما ایشان با صبر و استقامت بی‌نظیر، مسیر را تا پایان طی کردند. قرآن می‌فرماید:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ- بقره، آیه ۱۵۳) )
(ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از صبر و نماز یاری بجویید)
- وفای به عهد و پیمان (الوفاء بالعهد)
پیامبر صلی الله علیه وسلمهمواره بر وفای به عهد تأکید می‌کردند. قرآن می‌فرماید: «وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا» (اسراء، آیه ۳۴)
(و به پیمان وفا کنید که از پیمان بازخواست خواهید شد).
در جامعه افغانستان، ضروری است که حکومت‌ها، رهبران و افراد به تعهدات و خود در قبال مردم پایبند باشند.
- پاکدامنی و عفت (العفة)
پیامبر صلی الله علیه وسلمالگوی کامل عفت و پاکدامنی بودند. ایشان فرمودند:
إِنَّ الْعَفِيفَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ كَالشَّهِيدِ (شعب الایمان بیهقی)
(بی‌گمان فرد پاکدامن از اهل بیت خود، مانند شهید است)
ترویج فرهنگ عفت و حیا در جامعه می‌تواند به سلامت اخلاقی و استحکام نهاد خانواده کمک شایانی کند.
- تواضع و فروتنی (التواضع)
پیامبر صلی الله علیه وسلممتواضع‌ترین مردم بودند. ایشان فرمودند:
«مَا تَوَاضَعَ أَحَدٌ لِلَّهِ إِلَّا رَفَعَهُ اللَّهُ» (صحیح مسلم)
(هیچ کس برای خدا تواضع نمی‌کند مگر آنکه خداوند او را بلندمرتبه می‌گرداند) .
مبارزه با تکبر و فخرفروشی قومی و اجتماعی، برای ایجاد جامعه‌ای اسلامیمتعادل در افغانستان ضروری است.
- امر به معروف و نهی از منکر
پیامبر صلی الله علیه وسلمبزرگترین مصلح اجتماعی بودند. قرآن وظیفه این امت را بیان می‌کند «كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ (آل عمران، آیه ۱۱۰)
(شما بهترین امتی بودید که برای مردم پدیدار شدید، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید)
این وظیفه باید با حکمت، رفق و دلسوزی انجام شود تا جامعه به سمت صلاح و اصلاح حرکت کند.
وظیفه مؤمنین در شرایط کنونی افغانستان
با الهام از سیره نبوی صلی الله علیه وسلم مؤمنین در افغانستان می‌توانند در مسیر زیر گام بردارند
- وحدت و برادری: پرهیز از هرگونه سخن و عمل که باعث تفرقه بین اقوام و مذاهب می‌شود. تأکید بر مشترکات و وحدت ملی.
- خدمت به خلق: کمک به نیازمندان، یتیمان و آسیب دیدگان که تجلی عملی ایمان و پیروی از سیره پیامبر (ص) است.
- دعا و توکل: در کنار تلاش عملی، با دعا و توکل بر خداوند، از درگاه الهی طلب صلح، امنیت و پیشرفت برای کشورشان را بنمایند.
نتیجه گیری
مطالعه سیرت پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم ، باید فرصتی برای تعهد مجدد به اخلاق اسلامی باشد. برای مردم غیور و صبور افغانستان پیگیری ارزش‌هایی مانند رحمت عدالت، صداقت، صلح، علم‌آموزی، وفای به عهد، عفت، تواضع و امر به معروف که ستون‌های اصلی سیره نبوی هستند می‌تواند راه نجات و مسیر رسیدن به آینده‌ای روشن و سعادتمند را هموار کند. به یاد داشته باشیم که پیروی واقعی از پیامبر صلی الله علیه وسلم نه تنها در مطالعه بلکه، درعمل به سنت و اخلاق ایشان در تمام عرصه‌های زندگی متجلی می‌شود.
وصلی الله علی سیدنا محمد وعلی آله وأصحابه أجمعین
منابع ومآخذ:
القران الکریم
- ابن ماجه ، ابوعبدالله محمد بن یزید ماجهٔ قزوینی ،سنن ابن ماجه، ناشر شیخ الاسلام احمد جام مترجم محمد روشندل ورکاتی سال چاپ 1399
- أبو داود ، سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد بن عمرو السِّجِسْتاني سنن أبي داود المحقق: محمد محيي الدين عبد الحميد [ت ١٣٩٢ هـ] الناشر: المكتبة العصرية، صيدا – بيروت
- بخاری ، امام ابو عبدالله محمدبن اسماعیل ، الأدب المفرد ،انتشارات شیخ الاسلام احمد جام 1390 مترجم عبدالعلی نور احراری
- بیهقی ،احمد بن حسین ، الجامع لشعب الإيمان (متوفی 458ق)، سال چاپ 1423ق تحقیق عبدالعلی عبدالحمید حامد چاپ بیروت
- ترمذی ، امام محمد بن عیسی سنن ترمذی مترجم محمد رضا رخشانی سال چاپ 1397 ناشر حسینی اصل
- مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم مترجم خالد ایوبی نیا ناشر حسینی اصل چاپ1393
- مطیع ، قریب الله، سیرت اخلاقی رسول گرامی 1398 ه .ش – ذو القعدة 1440 ه .ق