د ناسخ او منسوخ تعريف :
النسخ په لغت کې پورته کولو ته وايي ، لقوله سبحانه وتعالی :[ فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آياتِهِ] (الحج : ۵۲ ) .
همدارنګه نسخ د بدلولو ، اړولو او تحويل په معنی ده ، لکه په دغه قول د الله تعالی کې چې اشاره ورته شوې ده [وَإِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ] (النحل :۱۱۰ ) .
په اصطلاح کې د شرعي حکم پورته کېدل په شرعي دليل سره (رفع الحكم الشرعي بدليل شرعي) .
المنسوخ : د نسخ اسم مفعول دی .
منسوخ عبارت له هغه شرعي حکم څخه دی چې په شرعي دليل سره پورته شوی وي .
د النسخ د ثبوت دلائل :
[مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ] (البقرة: ۱۰۶) .
ژباړه : مونږ چې کوم آيت منسوخ کوو او يا يې هيروو ( د مؤمنانو له زړونو څځه) نو په ځای يې له هغې څخه غوره او يا په مثل د هغه راوړو ، آيا تاسې په دې نه پوهيږئ چې الله پاک په هر څه توان لري .
[وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ] (النحل: ۱۰۱).
ژباړه : او کله چې مونږ يو آيت د بل آيت پر ځای بدل کړو ، او الله ښه پوهيږي چې څه يې نازل کړي نو (کافران ) وايي : چې (محمده! ) دا تا له ځانه جوړ کړي دي نه بلکي د دوی ډير خلک نه پوهيږي .
د نسخ حکمت :
۱- د شرعي احکامو په تطبيق کې تدرج ، د انسان فطري عادت همداسې وي چې په تدرجي توګه لوييږي (بدن يې په تدرجي توګه ) کمال ته رسيږي ، په تدرجي توګه عمل حاصلوي ، لومړي په ډيرو شيانو نه پوهيږي او وروسته په تدرج سره په ډيرو شيانو پوه شي نو اسلامي شريعت د انسان ټول مصالح په نظر کې نيولې دي .
۲- تخفيف او آساني : د نسخ دوهم حکمت دا دی چې الله تعالی پر خپلو بندګانو باندې تخفيف او آسانې کړې ده ، مثال : صحابه کرامو ته الله تعالی حکم کړی وو چې يو کس د تاسې به د لسو کافرانو په مقابل کې ثبات کوي ، لقوله سبحانه وتعالی :[ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ] (الانفال :۶۵)
(او ستاسې شل صبر کوونکي وي نو پر دوه سوو به بر لاسه شي)
او وروسته دا حکم نسخ شو په دغه آيت سره : [الآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ] (الانفال :۶۶).
ژباړه : اوس الله پاک پر تاسې آسنتيا راوستله او معلومه يې کړه چې پر تاسې کې سستي او ناتواني ده ، نو که ستاسې سل ګوڼې صبر کوونکی ډله وه نو بايد پر دوو سوو برلاسي شي .
واضح ده چې په حکم کې تخفيف او آساني راغلی ده .
۳- د خپلو بنده ګانو د مصالح مراعوتول .
۴- امتحان او ابتلاء
د منسوخ شويو آيتونو ډولونه :
۱- هغه آيتونه چې حکم او لفظ يې دواړه منسوخ شوي دي .
۲- هغه آيتونه چې لفظ يې نسخ او حکم يې باقي دی لکه : ﴿والشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالًا من الله والله عزيز حكيم﴾ .
د (الشيخ والشيخة): نه مقصد محصن او محصنه ( هغه نارينه او ښځينه چې واده شوي وي ) دي نو ددې آيت شريف حکم باقي دی مګر لفظ يې منسوخ چې مونږ يې اوس نه تلاوت کوو .
۳- هغه آيتونه چې حکم يې منسوخ شوی خو لفظ او تلاوت يې باقي دی .
مثال ، قيام ليل :
المنسوخ: قوله تعالى:[يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمْ اللَّيْلَ إِلا قَلِيلا * نِصْفَهُ أَوْ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلا] (المزمل: ۱- ۳).
ژباړه:ای ځان نغښتونکيه ! شپه په (عبادت تيره کړه ) پرته له لږ يې ، نيمايي شپه (عبادت وکړه ) او يا له نيمايي څخه لږ کم .
الناسخ: قوله تعالى:[إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَي اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنْ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْ الْقُرْآنِ](المزمل:۲۰).
ژباړه : بيشکه ستا رب پوه دی چې د شپې له دوه برخو څخه کم ودريږي او نيمايي شپه ، او دريمه برخه يې هم ودريږې او ستا د ملګريو يو ډله هم ستا په شان عبادت کوي . الله پاک شپه او ورځ ښه اندازه کوي ، او الله پوه دی چې تاسې ګرده شپه نشئ ګڼلئ ( چې په عبادت يې تيره کړئ ) نو پر تاسې يې مهرباني وکړه نو د قرآن څومره چې درته آسان وي ويې لولئ .
د نفس محاسبه :
المنسوخ: قوله تعالى:[وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ](البقرة: ۲۸۴).
ژباړه : او که تاسې د خپلو زړونو (پټ) څيزونه ښکاره کړئ او يايې پټ ، الله پاک در سره پرې حساب وکړي .
الناسخ: قوله تعالى:[لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا وُسْعَهَا] (البقرة:۲۸۶ ).
ژباړه : نه کوي تکليف الله پر هيچا باندې مګر د هغه د توان او طاقت ( په اندازه ) .
حق تقوی :
المنسوخ: قوله تعالى:[يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ] (آل عمران: 102).
ژباړه : ای مؤمنانو ! له الله تعالی څخه د هغه د شان په پرتله ووېرېږئ .
الناسخ: قوله تعالى:[فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ] (التغابن: 16).
ژباړه: نو وډار شئ له الله هومره چې توان وي ستاسې.
د نسخ ډولونه :
اول – نسخ القرآن بالقرآن : د قرآن نسخ په قرآن سره متفق عليه ده .
دوهم – د قرآن نسخ په متواتر سنتو :
امام ابی حنيفه ، امام مالک او ځينو حنابله رحمهم الله جواز ورکړی دی ، چې په دې قول د الله تعالی استدلال کوي : [كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمْ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ](البقرة: 180)
ژباړه : پر تاسې فرض شوې دي چې که د يو چا آخرنی سلګی وي او مال يې پرېښی ؤ چې : د مور او پلار او خپلوانو لپاره په ښه شان وصيت وکړي .
، پس دغه آيت په دغه حديث سره نسخ شوی دی« ألا لا وصية لوارث» .
دريم – د سنتو نسخ په قرآن سره : او دا نسخ د جمهورو په نزد جايز ده .
د قرانکريم د ناسخ او منسوخ آيتونه :
په قرآنکريم کې ځينې آیتونه د ځینو نورو ايتونو په نزول سره منسوخ شوی دي چې ځينې په لاندې ډول دی :
۱- د خمر (شرابو) تدرجي حرمت :
اول دغه مکې آيت نازل شوی دی چې :[ وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا](النحل :۶۷) .
په قول د [تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا] د سکر (نيشې ) په اړه سکوت او د رزق صفت بيانوي ، نو خلک يې و پوهول چې نشه ښه شی نده .
کله چې رسول الله صلی الله عليه وسلم مدينې ته هجرت وکړ نو الله تعالی دغه حکم نازل کړ
[يَسْأَلُونَكَ عَنِ الخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا](البقرة: ۲۱۹).
چې په پورته آيت شريف کې د خمر ګناه ، زيان او بدوالي ته اشاره شوي ده ، وروسته بيا دا آيت شريف نازل شوی دی : [يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ] (النساء: 43).
چې بلاخره پورته آيت شريف په دغه آيت سره منسوخ شوی دی : ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾(المائدة: ۹۰).
پس ﴿فَاجْتَنِبُوهُ﴾ امر په مطلق تحريم باندې .
۲- د قبلې د جهت د تغير آیت : سيقول السّفهاء من النّاس ما ولاّهم عن قِبلتهم الّتي كانوا عليها قُل لله المشرقُ والمغرب يهدي من يشاء إلى صراطٍ مُستقيم ، چې دا آيت په دغه ایت سره منسوخ شوی دی :
قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ (البقره ۱۴۴ ) .
ژباړه : مونږ هميش ستا مخ ليدلو چې د آسمان په لور به دې اړاو (چې قبله دې بدله شي ) . ډير ژر به مونږ تا هغې قبلې ته واړوو چې ستا خوښه ده ، نو مخ د مسجد الحرام په لور وګرځوه .
۳- يو کس ته د لسو کسانو پر وړاندې د ثبات حکم : إِن يَكُن مِّنكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ (الانفال ۶۵) .
ژباړه : که ستاسې شل صبر کوونکي وي نو پر دوه سوو به برلاسي شي .
، چې بيا په دغه آيت منسوخ شوی : الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا ۚ فَإِن يَكُن مِّنكُم مِّائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ (الانفال ۶۶) .
ژباړه : اوس الله پاک پر تاسې آسنتيا راوستله او معلومه يې کړه چې تاسې کې سستي او ناتواني ده . نو که ستاسې څخه سل ګونې صبر کوونکی ډله وه نو بايد پر دوو سوو برلاسي شي .
د النسخ د علم مشهور کتابونه :
“الناسخ والمنسوخ في كتاب الله” کتاب د شيخ ابی عبيد القاسيم بن سلام .
“النّاسخ والمنسوخ” کتاب د ابن حزم الأندلسي.
“نواسخ القرآن” کتاب د ابن جوزي .
“النسخ في القرآن الكريم” کتاب د دوکتور مصطفی زيد .
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
که تاسو غواړئ چې علمي او تحقیقاتي لیکنې او مقالې مو په دعوت نیوز کې خپرې شي نو لاندې لینک کیکاږئ او مونږ ته په انلاین بڼه خپله لیکنه را واستوئ؛
https://dawatnews.com/submit-article/
شرعي پوښتنه:
که کومه شرعي پوښتنه لری دمهربانی له مخې لاندې فورم ډک کړی او خپله پوښتنه ثبت کړئ.