دکتور عبدالحی«لیان»
در روزگار ما همه از خانوا ده می‌گویند و دغدغه‌ی خانواده را دارند؛ جامعه‌شناسان اولین حلقه‌ی شکل‌گیری بنیان جامعه را خانواده می‌دانند؛ روان‌شناسان ریشه‌ی حالات روانی انسان‌ها را در خانواده جستجو می‌کنند؛ دانشمندان تربیت، نقطه‌ی ثقل تربیت را خانواده معرفی می‌کنند و مصلحان اجتماعی هر نوع تحول اصلاح‌گرایانه را منوط به خانواده می‌دانند. به‌راستی شاخصه‌های یک خانواده موفق چیست؟ که با رعایت آن به خانواده فرهنگی دست پیدا کنیم. اگر شما نیز با چنین پرسشی دست و پنجه نرم می‌کنید، پیشنهاد ما، رعایت و تطبیق همیشگی «20 شاخصه‌ی خانواده با فرهنگ» است؛ زیرا خانواده خوب یافتنی نیست، بلکه ساختنی است.
1. ادای نماز با جماعت
از نشانه‌های دّرشت خانواده با فرهنگ، اقامه نماز در زمان مشخص آن است. از این‌رو، می‌بایست همه اعضای مکلف خانواده (مرد و زن) در برپایی این فریضه الهی اهتمام ویژه نمایند. به یاد داشته باشیم، بی‌نمازی مهم‌ترین عامل کم شدن رزق (مادی و معنوی) و نیز سبب بروز مشکلات روحی- روانی اعضای خانواده می‌باشد.
2. تلاوت قرآن
رابطه مداوم اعضای خانواده با قرآن مجید از دیگر شاخصه‌های خانواده با فرهنگ است. این رابطه را می‌توان با تلاوت روزانه به مقدار مشخص از آیات الهی (مثلا دو ورق) و توجه به پیام‌های هدایت بخش آن برقرار داشت.
3. نه، به خشونت‌های کلامی و تنبیه بدنی
خشونت کلامی در واقع دروازه بیشتر انحرافات اجتماعی است. در یک خانواده با فرهنگ ضرب، جرح، لعن، نفرین، غیبت، تمسخر و دشنام دیگران جایی ندارد؛ زیرا با عادی شدن این موارد، رکود همه جانبه خانواده رقم می‌خورد. اگر می‌خواهید خانواده شما رو به رشد باشد، پس به خشونت کلامی نه بگویید.
4. اظهار نظر مؤدبانه
هر عضو خانواده حق اظهار نظر دارد ولی می‌بایست اظهار نظرها به‌گونه مؤدبانه و با گفتار نیکو باشد. رعایت اظهار نظر مؤدبانه بساط خشونت کلامی را برمی‌چیند؛ زیرا، هر کلمه تاثیر خود را دارد. روشنی درخواست و زیبایی سخن با به‌کار گیری کلمات مؤدبانه و آکنده از احترام متقابل، کلید جذب دیگران است. هنگام مخاطب قرار دادن یکدیگر از اوصافی هم‌چون: «برادر عزیزم»، «خواهر مهربانم»، «پدر بزرگوارم»، «مادر گرانقدرم»، «پسر عزیزم» و «دختر دلسوزم» و … استفاده کنید.
5. اولویت‌دهی به خواسته‌های والدین
تضاد خواسته‌ها در زندگی جمعی یک امر طبیعی و معمول است. ولی از جهت آن که والدین پایه و اساس خانواده هستند و نیز نیکی و اطاعت از آنان واجب شرعی است؛ رسیدگی به خواسته‌های آنان همواره در اولویت خانواده‌ها به‌ویژه خانواده با فرهنگ قرار دارد. بنابراین، اولویت‌دهی به خواسته‌های مشروع والدین از شاخصه‌های بارز خانواده با فرهنگ است. مثلا: شب‌نشینی جوانان در نفس خود یک امر مباح است ولی اگر خواست یا اجازه پدر و مادر را با خود نداشته باشد، ناجائز و گناه محسوب می‌شود؛ زیرا اطاعت از دستور والدین واجب است.
6. مسئولیت‌پذیری و نظافت اتاق شخصی
مسئولیت پذیری، کفّه‌ی نظم بخشی به کارها را سنگین می‌کند و موفقیت را به ارمغان می‌آورد. اساس این ویژگی بزرگ با پذیرش مسئولیت‌ها در خانه شروع می‌گردد. بستن دروازه، جمع کردن سفره، واکس زدن کفش‌ها، اتو لباس‌ها و منظم کردن اتاق شخصی از جمله موارد کوچک ادای مسئولیت است. رسیدگی به گلدان‌ها، مرتب کردن لباس‌ها، تنظیم قفسه‌‌های کتاب، منظم کردن تخت‌خواب، جارو و گرد گیری اتاق از زیر مجموعه‌های نظافت اتاق شخصی است که بیانگر با فرهنگ بودن اعضای خانواده می‌باشد.
7. رعایت آداب سخن
سخن، سر رشته ارتباطات است که رعایت بایدهای آن ارتباطات را معنادار و طولانی‌تر می‌سازد. با سخن نیازهای روزمره برطرف می‌شود. ازاین‌رو، هر اندازه آداب سخن رعایت گردد به همان پیمانه در رفع نیازمندی‌ها موفق خواهیم بود؛ زیرا، برای رفع نیازها به همکاری دیگران ضرورت داریم و سخن تنها وسیله توجه و جذب دیگران است. به طور معمول در روند زندگی خانواده‌ها با مشکلاتی دچار می‌شوند که برای زدودن آن به رایزنی نیاز پیدا می‌کنند. در چنین حالتی رعایت آداب سخن و حفظ خونسردی شاه کلید حل مشکلات خواهد بود. خوب گوش دادن، نپریدن بین کلام یکدیگر، توجه همه جانبه به سخن، شروع کلام با جملات مثبت و به‌کارگیری کلمات و جملات احترام آمیز مانند: «بفرمایید»، «بزرگواری کنید»، «مهربانی» و … از شاخصه‌های افراد و خانواده‌های با فرهنگ است.
8. استراحت منظم و کافی
خواب کافی و منظم از مهم‌ترین مکانیسم‌های تنظیم کنند عملکرد طبیعی بدن است. طبق نظر پزشکان متخصص بهترین زمان برای خواب منظم و کافی پیش از فرارسیدن نیمه شب است. افرادی که پس از ساعت 12 شب می‌خوابند در حقیقت چرخه مهمی را که برای سلامت بدنشان لازم است، دچار اختلال می‌کنند. در تعالیم دینی نیز به خواب شب توجه ویژه‌ای شده است. برخی از فقیهان گفته‌اند: استراحت کردن پس از ادای نماز عشاء مطلوب است و بدون ضروت بیدار ماندن ناپسند می‌باشد. براین اساس شب نشینی‌های طولانی و بی‌فایده شایسته یک خانواده مسلمان و فرهنگی نیست لذا طبق راهنمایی‌های فقیهان و متخصصین، فرهنگ سازی برای زود خوابیدن پس از نماز عشاء یک ضرورت مبرم است.
9. توسعه دادن سلام
انسان با روش‌های مختلف می‌تواند در مقابل دیگران تواضع و فروتنی کند که یکی از آن روش‌ها سلام کردن است. سلام کردن اولین عکس العمل گفتاری هنگام برخورد با دیگران است. از دیدگاه اسلام سلام کردن به قدری مهم و ضروری است که شروع آن را نشانه دوری تکبر دانسته و جواب آن را از واجبات قلمداد نموده است. تصور کنید اگر همه اعضای خانواده به توسعه بخشی سلام توجه کنند، دیگر نیازی به تاکید بر همدیگر پذیری نخواهد بود. به همین سبب از بایسته‌های خانواده فرهنگی توسعه سلام در هنگام دخول و خروج از اتاق و خانه است. جالب است بدانیم در تعالیم دینی توصیه به سلام کردن هنگام داخل شدن به خانه یا اتاق خالی از سکنه شده است.
10. مهمان نوازی
از ویژگی‌های خوب و به‌سزایی که هر انسانی می‌تواند داشته باشد نوع دوستی و مهمان نوازی است. چیزی که در اسلام جایگاه خاص و مهمی دارد و همواره بدان تاکید شده است. یک خانواده با فرهنگ به صورت کامل از مهمان خود پذیرایی می‌کند حتی اگر از او ناراحتی یا آزردگی داشته باشد. به یا داشته باشید، خانه میزبان به هنگام مهمانی جایی برای تسویه حساب‌های قدیمی نیست.
11. وقت شناسی
از بارزترین شناسه‌های خانواده با فرهنگ و اصیل وقت شناس بودن اعضای آن است. برای آنها وقت دیگران و حرفی که زده‌اند اهمیت دارد. و در تمامی قرارهای کاری و دوستانه و فامیلی سر وقت حضور به هم می‌رسانند. به عنوان نمونه: رعایت وقت استراحت، غذا خوردن، تفریح، مهمانی، مطالعه، ورزش، تماشای تلویزیون و قول و قرارهای درون خانوادگی.
12. احترام به حقوق دیگران
یکی دیگر از شاخصه‌های خانواده با فرهنگ این است که به حقوق خود و دیگر اعضای خانواده آگاه است و حقوق دیگری را پایمال نمی‌کند حتی اگر فرصت آن را داشته باشد. احترام به حقوق دیگری جاده‌ی دو سویه است به این معنا که هر اندازه به دیگران احترام بگذارید، آن را دریافت می‌کنید. اعضای خانواده با فرهنگ هرگز بر اساس جنسیت یا بزرگی و کوچکی فرد مقابل، احترام نمی‌گذارند بلکه ارج نهادن در آنها امری درونی و باطنی است و آن را فارغ از سِمَت مقابل و جنس و سن او انجام می‌دهند.
13. انعطاف‌پذیری
انعطاف‌پذیری در زندگی با افراد گوناگون به‌ویژه با اعضای خانواده نقش سازنده‌ای دارد. انعطاف‌پذیری یعنی ما بتوانیم خود را با افکار و تغییرات محیط و افراد مختلف سازگار کنیم. زیرا قرار نیست همیشه زندگی و محیط خانواده وفق مراد ما باشد. خانواده همواره در کانون تحولات قرار دارد و هر از گاهی امکان پیش آمدن تغییرات کمی و کیفی در آن بعید به نظر نمی‌رسد. اعضای خانواده با فرهنگ در تعاملات خویش از اصل انعطاف‌پذیری استفاده می‌کنند. گاهی ممکن است آمدن مهمان برای یکی از اعضای خانواده باعث اختلال در برنامه روزانه بقیه افراد گردد. در این صورت با انعطاف در برنامه‌ها به خوبی از این مشکل عبور می‌کنند.
14. رعایت حریم خصوصی
دسته‌ای از خانواده‌ها در عین احترام، صمیمیت و نزدیکی بین اعضا، مرزبندی صحیحی در بین آنان نیز وجود دارد. همه اعضا حریم خصوصی دارند و کسی سعی در دخالت‌های نابجا در حریمشان را ندارد. همه در عین حال که همیشه برای مشورت و کمک به یکدیگر آماده هستند، هرگز وارد حریم شخصی یکدیگر نمی‌شوند. اگر می‌خواهید خانواده سالم و با فرهنگ داشته باشید رعایت مرزها و حریم‌ها را نا دیده نگیرید. چک کردن تلیفون یا وسایل شخصی اعضا و ورود بدون اجازه داخل اتاق شخصی در چنین خانواده‌های اتفاق نمی‌افتد. متاسفانه برخی از بزرگان خانواده (پدر، برادر بزرگتر یا…) به بهانه کنترول و مدیریت حریم خصوصی اعضای خانواده را نادیده گرفته و با تفحص و جست‌جوی وسایل شخصی افراد، حقوق انسانی آنان را پایمال می‌کنند.
15. همکاری و تلاش برای پیشرفت یکدیگر
دست‌گیری، همکاری و تلاش برای پیشرفت یکدیگر در کارهای خیر از جمله توصیه‌های ارزشمند اسلام است. اگر می‌خواهید خانواده با فرهنگی داشته باشید همکاری با یکدیگر را جدی بگیرید. زیرا اگر هر کدام از اعضای خانواده احساس کند که در انجام دادن وظایف تنها است و هیچ کسی به او کمک نمی‌کند، فشار روانی بسیاری را تجربه خواهد کرد. اما تقسیم وظایف و همکاری باعث می‌گردد هر کدام از اعضا احساس مسئولیت کند و این باور را به‌وجود آورد که اعضای خانواده او را دوست دارند. در چنین خانواده‌ای زمینه لازم برای پیشرفت همه فراهم می‌آید. زیرا همه اعضا با یکدیگر ارتباط خوبی دارند و برای موفقیت هم تلاش می‌کنند.
16. رفع اختلافات در زمان کوتاه
جر و بحث، دلخوری و کشمکش برای همه افراد حتی اعضای خانواده موفق هم پیش می‌آید. این مسایل تا حدی امری طبیعی محسوب می‌شود. اما خانواده با فرهنگ مشکلات را ریشه‌دار نمی‌کند و نمی‌گذارد افراد با ناراحتی از هم روز را سپری کنند. آنها به صورت مفصل با هم صحبت می‌کنند تا به نتیجه برسند. درگیری‌ها را به زودی حا و مفصل می‌کنند. فرد مقصر عذر خواهی می‌کند و مسئولیت اشتباهش را می‌پذیرد. همه اعضای ذیربط به صورت مسالمت‌آمیز و با احترام با یکدیگر صحبت می‌کنند تا به نتیجه مطلوب برسند.
17. وقت گذاشتن برای خانواده
وقتی کانون خانواده خشک و بی روح باشد، طعم زندگی را به کام اهالی خانواده تلخ می‌کند. خانواده‌های با فرهنگ با حفظ نشاط و آرامش و وقت گذاشتن برای خانواده کانون خانواده را گرم نگه می‌دارند. برپایی نماز با جماعت، استفاده از گردهمایی خانواده برای میل کردن غذا، بازی دستجمعی با اعضای خانواده، کنار گذاشتن گوشی‌های هوشمند و ترک فضای مجازی در ساعاتی از شبانه روز، تفریح دستجمعی، دایر نمودن جلسات مشورتی با همه اعضای خانواده در طول هفته و هدیه دادن به یکدیگر در مناسبت‌های گوناگون، از وسایل ایجاد صمیمت بیشتر در کانون خانواده می‌باشند.
18. برنامه‌ریزی برای حال و آینده اقتصاد خانواده
شیوه مدیریت اقتصادی خانواده‌ها، امروزه بخش عمده‌ای از هویت آنان را تشکیل می‌دهد. یک خانواده موفق و با فرهنگ در هنگام مصرف کردن، درآمدها را در نظر می‌گیرد. و با شناخت فرصت‌ها و تهدیدهای اقتصاد خانواده برنامه‌ریزی اقتصادی دارد. با تعامل مناسب بین اعضای خانواده و همچنین اولویت‌بندی نیازهای اقتصادی به تقویت و سلامت اقتصاد خانواده کمک می‌کنند.
– بخشی از درآمد ماهیانه را پس‌انداز می‌کنند.
– به فرزندان از کودکی پس‌انداز کردن را یاد می‌دهند.
– به‌جای چشم و هم‌چشمی کردن، از به داشته‌های خود قناعت کرده و از آنها لذت می‌برند.
– از کالا و وسایل خانه مواظبت می‌کنند تا دیرتر کهنه شوند و کمتر نیاز به تعویض داشته باشند.
– از گروپ (لامپ) های کم مصرف استفاده می‌کنند.
– همیشه به اندازه نیاز خرید می‌کنند.
– از تلیفون و وسایل برقی به قدر ضرورت استفاده می‌کنند.
19. استفاده درست از اوقات فراغت
اوقات فراغت تضمین کننده سلامت و بهداشت روانی انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می‌گردد. استفاده مطلوب و برنامه‌ریزی شده از اوقات فراغت باعث نشاط می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد که اوقات فراغت همواره بستر مناسبی برای بروز خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها بوده است. چون ذهن انسان به فعالیت از پیش طراحی شده مشغول نیست، لذا می‌تواند فارغ از آن قالب‌ها به مسایل مورد علاقه خود بپردازد. خانواده‌های با فرهنگ با برنانه‌ریزی دقیق با توجه به اوقات فراغت اعضای خود از آن استفاده بهینه و سازنده می‌کنند.
20. هدف تعیین شده و ارزیابی عملکردها مطابق با آن
برجسته‌ترین شاخصه‌ی یک خانواده با فرهنگ، تعیین دقیق اهداف و ارزیابی عملکردهای اعضای خانواده در همسویی با آن است. هدف عامل حرکت رو به جلو است که مسیر زندگی و مقصد را روشن می‌کند. و برنامه‌ریزی را ممکن می‌سازد. با تعیین هدف می‌توان هر از گاهی به ارزیابی عملکردهای اعضای خانواده اقدام کرد. این گونه خانواده‌ها براساس هدف از پیش تعیین شده به تکافو و پرس و پال عملکردها روی می‌آورند. پایان