استاد سید میر تمنا
خصوصیات سوره های مکی درقرآن کریم
علما و دانشمندان علوم قرآن براي تشخيص سوره هاي مكي از مدني- علاوه بر طريق روايت،از طريق درايت نيز- خصايص و ويژگي هاي تعيين كرده اند. و اين ويژگي ها كه بعضي از آن ها مربوط به موضوع و بعضي ديگر مربوط به اسلوب بيان اند، عبارت از نشانه ها، امارات و قرايني اند كه: “ما را به شناسائي مكي از مدني رهبري مي کند و از سوي ديگر همين نوع تفاوت هاي موجود، در كميت و كيفيت آيه ها و سوره هاي مكي و مدني همهء انديشمندان ژرف نگر را به الهي بودن طبيعت مكتب اسلام هدايت مي نمايد؛ زيرا مي بينند كه اين مكتب به شيوهء كاملاً طبيعي در مكه با پي ريزي بخش اصول دين (زير بناي مكتب) وبرخي از بخش هاي رو بناي دين مانند انجام دادن عبادت هاي فردي و اتصاف به فضايل اخلاقي و دوري از رذايل اخلاقي‘ و در نتيجه انجام يافتن مرحلهء فرد سازي، و در مدينه بخش هاي ديگر فروع دين (رو بناي مكتب)- يعني روابط اجتماعي و قواعد حقوقي و روابط بين المللي، و در نتيجه جامعه سازي تحقق پيدا كرده است. [1]
اول:علامات قطعی سوره های مکی
هریکی ازسوره های مکی ومدنی ازخود نشانه وعلاماتی دارند که سوره ها را ازهم جدا میکنند،این ویژگی ها به دونوع تقسیم میشوند یکعده علامه ها قطعی اند ویکعده آن اغلبی اند یعنی درغالب اوقات ممیز شمرده میشوند. اکنون میپیردازیم به علامات قطعی سوره های مکی که به استقرای علمای علم تفسیرمانند زرکشی که آنرا جمع آوری نموده ، به شرح ذیل اند:
1 – هرسوره ای که لفظ (کلا )بیشتر داشته باشد، مکی است. این نشانه را به حیث علامه و نشانه مکی سیوطی نیز به نقل قول از عبدالعزیز بن احمد، الدیرینی متوفای سال: 694ه ق پذیرفته است که, وی درضمن یک شعر به این مطلب اشاره میکند:
( ومانزلت کلا بیثرب فاعلمن ولم تأت فی القران فی نصفه الأعلی).
یعنی: کلمه‌ی (کلا) در یثرب (مدینه) نازل نشد این را بدان و در نصف اول قرآن این کلمه نیامده است.
و در ادامه می‌نویسد: حکمتش این است که نصف بیشتر آخر قرآن در مکه نازل شده، و بیشتر مردم مکه متکبر و جبار بوده‌اند لذا این کلمه به خاطر نکوهش و تهدید آنها تکرار شده است، برخلاف نصف اول آن. و اما آنچه درباره‌ی یهود (در مدینه) نازل شده لزومی نداشت که این کلمه آورده شود به جهت پستی و زبونی و ضعف آنها، این نکته را عمّانی آورده است. [2]
2- هرسوره ای که با حروف تهجی آغازشده باشد ، مکی است به جز از سوره بقره , آل عمران و رعد.
3– هرسوره ای که خطاب به( یاأیهالناس )باشد، مکی است به جز ازسوره حج که درآن (یاایهاالناس) آمده، اما همه مفسرین به این باور اند که سوره حج مدنی است .
4-هرسوره ای که در آن داستان آدم وحوا (عليهم السلام ) آمده است مکی شمرده میشود به جز سوره بقره .
5-هرسوره ای که قصه های انبیای گذشته وامت های گذشته را دارا است، مکی است.
زیرا در مکه منکرین رسالت و منکرین عذاب الهی زیاد بودند. با بیان انبیای گذشته اثبات رسالت و با بیان امت های گذشته ای که مورد عذاب الهی گردیده بودند منکرین نزول عذاب را ساکت میساخت. به جز از سوره بقره که در این سوره قصه انبیای گذشته وامت های گذشته بیان شده است اما نزد مفسرین مدنی است و مکی نیست. [3]
واین علامات ونشانه های مکی را شیخ خضرمی در کتاب خویش تاریخ تشریع اسلامی نیز بیان داشته است دیده شود . [4]
دوم: علامات اغلبی سوره های مکی
علاوه برموارد قبلی برخي ويژگي هاي ديگر نيز است كه حيثيت قراين را دارد وغالباً در سوره هاي مكي وجود دارد و در عين حال كلي و قطعي نيست از آن جمله:
1 – دردورمکی آيات وسوره ها كوتاه است. ايجازي در بيان وحرارتي در تعبير و هماهنگي خاصي دركلمات ديده مي شود.
2 – در اين زمان مدار دعوت اسلامي بيشتر بر اصول ايمان به الله يکتا و روز رستاخيز و تصوير بهشت و دوزخ دور مي زند.
3-تمسك به اخلاق نيک و پسنديده و پايداري بر نيکي مورد دعوت خاص است.
4- با مشركان مجادله و مبارزه، درگرفته و رؤياها و احلام آنان خطاء اعلان مي شود. به شرك و بت پرستي سخت حمله مي شود، شبهات آنان را پاسخ مي دهد، با آنان از هرگونه سخني به ميان مي آورد، دليل وحجت اقامه مي کند، محسوس و مشهود را به گواهي مي گيرد، داستان مي سرايد وضرب المثل مي گويد، ناتواني و زبوني معبودان شان را به نشاندهي مي کندز
5- زشتي تقليد وسخافت رأي شان را آشكار مي سازد.
6- عادت زشت زمان جاهليت كه مدار زندگي شان بود چون آدمكشي، زنده بگوركردن دختران، مباح شمردن ناموس ديگران، خوردن مال يتيمان، بسختي مورد حمله قرار مي گيرد و در برابر آن، اصول عالي اخلاقي وحقوق اجتماعي به رساترين وجهي تشريح مي گردد.
7 – دراين دوران به روش عرب( سوگندها )كه مقام خاصي در قرآن دارد ذكر مي شود.
8-كم كم وقدم بقدم آنان را به اصول نو وتازهء زندگي آشنا مي سازد، اول پايهء عقايد واخلاق وعادات را محكم بنا مي کند تا بعد به عبادات وروش معاملات برسد.
9-آیات سوره های مکی کوتاه اند وتجانس صوتی دارند، صدای کلمات وجملات این سوره ها باهم برابر اند. چون در مکه اثبات حقانیت قرآن ونبوت پیامبر(صل الله علیه وسلم) زیاد مطرح است آیاتی نازل میشود که همه شاعران و نویسنده گان ازشنیدن آن درشگفت افتند. [5]
[1]. راجي ‘عبد القدوس ‘ شناخت مكى و مدنى قرآن ‘ ص 8
[2] . سیوطی ابوبکرجلال الدین، الإتقان فی علوم القران، ترجمه مهدی حائری قزوینی، چاپ : تهران أمیرکبیر.(ب ت) ج 1 ص 110
[3] . زرکشی، بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر، البرهان فی علوم القران، المحقق: محمد أبو الفضل إبراهيم؛ دار إحياء الكتب العربية عيسى البابى الحلبي وشركائه، الطبعة: الأولى، 1376؛ ج ۱ ؛ص ۱۸۸
[4]. خضرمی، شیخ محمد تاریخ التشریع الإسلامی انتشارات نعمانی کابل چهاراهی ملک اصغر چاپ 6.؛ ص 9-10
[5] . شناخت مکی ومدنی ص61 .