امامی که صاحب ترتیب است، بنابر عذری نماز ظهر از او ترک شده است و ایشان در حالی که نماز عصر را امامت می‌کرد، نماز فوتی ظهر به یادش آمد، از آنجایی که در متون فقهی موجود است، که صاحب ترتیب اگر نماز قضا شده‌اش را نخواند، نمی‌تواند نماز وقتی را بخواند، حال آیا این شخص نمازش فاسد است؟
الجواب وبالله التوفیق
رعایت ترتیب بین نمازهای فوت شده و وقتی ضروری است و نماز وقتیِ شخص صاحب ترتیب بدون خواندن نماز ترک شده صحیح نمی‌باشد. در این بین اسبابی هستند که باعث ساقط شدن ترتیب می‌شوند که عبارتند از:
1ـ فراموش کردن نماز فوتی، به گونه‌ای که پس از ادای نماز وقتی، آن را به یاد آورد که در چنین حالتی بنابر عذر نسیان ترتیب از او ساقط گشته و نماز وقتی او درست است.
2ـ تنگی وقت؛ طوری که وقت مستحب، گنجایش خواندن دو نماز را نداشته باشد، بنابراین عذر نیز ترتیب ساقط می‌شود.
3ـ زیاد بودن نمازهای فوت شده؛ طوری که تعداد آنها به شش یا بیشتر از آن برسد.
اینک در صورت مسئوله از آنجایی که هیچ یک از عذرهای ذکر شده در فوق موجود نیست، لذا نماز این شخص فاسد شده، و به تبع آن نماز کسانی که به او اقتدا کرده‌اند نیز فاسد می‌باشد؛ البته این فساد، فسادی قطعی نیست، بلکه این نوع فساد موقوف است. در توضیح موقوف بودن فساد، فقها فرموده‌اند: اگر این شخص پنج نماز را پشت سر هم به اینصورت بخواند که نماز فوت شده را به یاد داشته باشد و آن را نخواند، به محض پایان یافتن وقت نماز پنجم، تمامی نمازهایی که موقوف بودند، صحیح خواهند شد. اما اگر قبل از خواندن پنج نماز، نماز فوت شده را قضا کند، تمامی نمازهای فرضی که با این حالت خوانده است، فاسد شده و به نفل مبدل می‌گردند. به همین خاطر فقها فرموده‌اند: «واحدة تصحح خمسا وواحدة تفسد خمسا فالواحدة المصححة للخمس هي السادسة قبل قضاء المتروكة والواحدة المفسدة للخمس هي المتروكة تقضى قبل السادسة».
الدلائل:
ـ فی الرد:
وتوضيحه أنه إذا فاتته صلاة ولو وترا فكلما صلى بعدها وقتية وهو ذاكر لتلك الفائتة فسدت تلك الوقتية فسادا موقوفا على قضاء تلك الفائتة، فإن قضاها قبل أن يصلي بعدها خمس صلوات صار الفساد باتا وانقلبت الصلوات التي صلاها قبل قضاء المقضية نفلا، وإن لم يقضها حتى خرج وقت الخامسة وصارت الفواسد مع الفائتة ستاً انقلبت صحيحة لأنه ظهرت كثرتها ودخلت في حد التكرار المسقط للترتيب، وبيان وجه ذلك في البحر.([1])
ـ وفی البحر:
(قوله فلو صلى فرضا ذاكرا فائتة ولو وترا فسد فرضه موقوفا) أي فساد هذا الفرض موقوف على قضاء الفائتة قبل أن تصير الفوائت كثيرة مع الفائتة فإن قضاها قبله فسد هذا الفرض وما صلاه بعده متذكرا وإن لم يقضها حتى صارت الفوائت مع الفائتة ست صلوات فما صلاه متذكرا لها صحيح قال في المبسوط هذه المسألة هي التي يقال واحدة تصحح خمسا وواحدة تفسد خمسا فالواحدة المصححة للخمس هي السادسة قبل قضاء المتروكة والواحدة المفسدة للخمس هي المتروكة تقضى قبل السادسة اهـ .([2])
ـ وفی الهندية:
في الأصل رجل صلى العصر وهو ذاكر أنه لم يصل الظهر فهو فاسد إلا أن يكون في آخر الوقت لكن إذا فسدت الفريضة لا يبطل أصل الصلاة عند أبي حنيفة وأبي يوسف – رحمهما الله – وعند محمد – رحمه الله – يبطل والمسألة معروفة ثم عند أبي حنيفة – رحمه الله – فرضية العصر تفسد فسادا موقوفا حتى لو صلى ست صلوات أو أكثر ولم يعد الظهر عاد العصر جائزا لا يجب إعادته وعندهما تفسد فسادا باتا لا جواز لها بحال فالأصل أن عند أبي حنيفة – رحمه الله – مراعاة الترتيب بين الفائتة والوقتية كما تسقط بكثرة الفوائت تسقط بكثرة المؤدى.([3])
(1) ردالمحتار /ج2/ص464/ کتاب الصلاة/باب قضاءالفوائت/دار احیاء التراث العربی/الطبعة الأولی.
(2) البحرالرائق شرح کنزالدقائق/ج2/ص156/ کتاب الصلاة/باب قضاءالفوائت/مکتبه رشیدیه.
(3) الفتاوی الهندیة/ج1/ص154/ کتاب‌الصلاة/الباب الحادی عشرفی قضاءالفوائت/داراحیاءالتراث العربی/الطبعة الأولی.
و الله اعلم بالصّواب