📘 عنوان: اهداف سوره‌های قرآن کریم – بخش اول
👤 نویسنده: سید میر تمنا
🌐 ناشر: دعوت نیوز.کام – وب‌سایت جامع اهل سنت (امام ابوحنیفه رحمه‌الله)
*********************************************
مقدمه
الحمد لله الذي أنزل الكتاب متناسبةً سوره وآياتُه ، متشابهة فواصله وغاياتُه . وأشهد أن لا إله إلا الله الذي تمت كلماتُه ، وعمَّت مكرماتُه . وأشهد أن سيدنا محمداً عبده ورسوله , صلی الله علیه وأله و سلم الذي ختمت به نبواته ، وكملت برسالته رسالاتُه وعلى آله وأصحابه صلواتُه ، وتواتر تسليمُه وبركاتُه.
علم روابط وشناخت اهداف سوره های قرآن کریم فنی ارزنده است , ویکی از الوان اعجاز قرآن کریم میباشد. قرآن کریم در روابط اجزایش وتماسک کلمات و سوره های خود فرید است,و هیچ کلام دیگر به آن رسیدگی کرده نمیتواند.الله متعال فرموده است: «قرآنا غیر ذی عوج لعلهم یتقون ».
بحث ارتباط وهماهنگی محتوائی سوره های قرآن یکی ازمباحث علوم قرآنی است که، مورد اختلاف مفسران علم تفسیر وعلوم قرآن قرارگرفته است که، اکثر مفسران به این موضوع, نقدا واثباتا, نپرداخته اند، اما برخی دیگر از مفسران در تفسیر سوره های قرآن بدان اهتمام ورزیده اند، این مسئله ارتباط تنگی با اهداف سوره های قرآن دارد، اگر هر سورتی اهداف مشخصی فراتر از آیات داشته باشد، میتوان از ارتباط سوره ها سخن گفت و اگر اهداف فراتر از آیات نداشته باشد طبعا ارتباط سوره ها هم معنی ومفهومی ندارد. برخی ازمفسران قرآن به بیان اهداف سوره ها وارتباط آنها پرداخته اند، این تحقیق بررسی اهداف سوره های قرآنکریم وارتباط بین آنها است که ازدیدگاه معتقدان به آنها در مورد تحقیق صورت گرفته است. به باور آنها سوره های قرآن کریم باهم مرتبط وهماهنگ اند که، این ارتباط وهماهگنی منسجم، مرتب و سیستماتیک سوره های قرآن نه تنها اینکه در روند تفسیرقرآن موثراست بلکه دربرجسته گی اعجاز قرآن می افزاید.
مفهوم اهداف
اهداف در لغت جمع هدف به معنای بلندی است.
( الهَدَفُ: كل شيء مرتفعٍ، من بناء ، أو كثيب رملٍ أو جبلٍ). [i]
یعنی هدف هر آن چیزی را گفته میشود که بلند باشد مانند: تعمیر ، انبار ریگ و خاک و یا کوه. و هم چیزی که انسان به مقصد آن حرکت میکند. ویا کاری را که به رسیدن آن آغاز میکند نیز هدف نامیده شده است, پس هدف یعنی چیزی با ارزش وگرانقدرکه انسان آن را مدنظر قرارمیدهد و به سوی آن حرکت میکند.
هداف سوره
اهداف سوره مرکب از اهداف و سوره است چون کلمه عربی این عنوان مقاصد السور است، آنرا باید تعریف کرد، درمورد تعریف این کلمه محمد خضیری مینویسد: ( هدف خلاصه و مغز سوره است که تمام موضوعات فرعی سوره به آن برمیگردد).[ii]
از نظر این نویسنده اهداف سوره عبارت از یک امر کلی است که در برگیرنده تمام موضوعات مطرح شده در آیات سوره است. مانند سوره نور که هدف اصلی سوره بیان عفت وپاکدامنی است اما مسائلی مطرح میشود درسوره نور از قبیل قذف، استیذان حجاب و…که تمام آن ارتباط مستقیم با عفت وپاکدامنی دارند.
انواع اهداف سوره های قرآن
سوره های قران طوری که درتوضیح مفاهیم گفته شد مرکب از آیاتی اند که هرآیه موضوع مشخص خود را دارد و در مجموع تمام آیات یک سوره یک هدف مشخص را دورنما ساخته و به مسیر آن حرکت میکند و لحظه به لحظه به آن نزدیک میشود تا اینکه هدف تعین شده را بدست آرد، اهداف سوره های قرآن نیز متفاوت اند، گاهی مشتمل براهداف عام اند و گاهی به اهداف خاص که در اهداف عام مشترک و در اهداف خاص باهم متفاوت اند.
درینجا به اهداف قرآن پرداخته شده است ، اهداف عام سوره های قرآن به چهار بخش تقسیم شده و هرهدف عام در ذیل خود اهداف خاصی دارد که باهدف عام یک نوع وابستگی دارد. واگر سلیس و روان گفته شود، اهداف عام آنهای اند که بر چند هدف جزئی وفرعی مشتمل اند، گاهی تحت یک هدف عام چندین اهداف فرعی و جزئی قرار داشته میباشد که به تعقیب بیان هر هدف عام به اهداف جزئی آن خواهیم پرداخت . و اهداف خاص عبارت اند ازهمان جزئیاتیکه مربوط به هدف عام میشوند .بطور مثال یکی ازاهداف عام اهداف اعتقادی است که در زیر مجموعه خود مسئله توحید خداوند اثبات قیامت اثبات رسالت و… را دارا است به تمام اهدافیکه زیر مجموعه اهداف عام است، اهداف خاص گفته میشود. درمجموع اهداف عام عبارت اند از:
اول:اهداف اعتقادی
اهداف اعتقادی عبارت از اهدافی اند که به عقیده وباور انسان بر میخورد چیزیکه عقیده انسان را درست و درمسیر واقعی آن که خواست خداوند متعال از انسان است، سوق میدهد. معمولا اثبات آنها ذریعه نقل( قرآن وحدیث) بوده چون ازچیزهای بحث دارد که عقل از درک آن عاجز است ذریعه وحی به اثبات میرسد. اهداف فرعی وخاص اعتقادی عبارت اند از:
توحید الله متعال
یک عده ازسوره های قرآن به اصلاح عقیده دربخش باور ویقین به یگانگی الله متعال پرداخته اند که هدف مهم آن سوره شمرده میشود بطور نمونه، سوره انفال، این سوره توحید و یگانگی الله متعال را به روش های گوناگونی مطرح کرده است،
امام مراغی مینویسد: هدف سوره انفال بیان عقائد ودلائل قانع کننده وحی و رسالت، محو سازی شبهات مشرکین، قیامت، وعد، وعید وبیان اصول دین است.[iii]
و یاسوره اخلاص که یکی از نام های آن سوره توحید و یگانگی الله متعال است که توحید در ذات صفات وافعال الله متعال را شامل است. البته بیان وحدانیت الله متعال به حیث هدف سوره به شیوه های مختلف به میان گذاشته شده است که دربحث ذیل با آنها آشناخواهیم شد.
نشانه های قدرت
جهت اثبات توحید ویگانگی ذات اقدس خود, الله متعال نشانه های قدرت خویش را در قرآن مطرح میکند که این روش در اکثر سوره های قرآن دیده میشود. بدخشانی در مورد هدف سوره نحل مینویسد:«که الله متعال دراین سوره بعد از ذکر وعید برای کافران وبیان حکمت نزول قرآن به بیان دلایل توحید باز میگردد. وبدین هدف شش نوع دلیل از دلایل کمال قدرت خویش را بیان میکند که انسانها در زندگی روزمره خود آنها را مشاهده میکنند. وعبارتند از:
- سرسبز وشاداب ساختن زمین به وسیله باران.
- بیرون آوردن شیر نوشیدنی از شکم چچار پایان.
- نوشانیدن آشامیدنی وحصول غذای پاک از درخت خرما وانگور.
- منافع زنبور عسل وعجائب آن.
- دلیل نفسی از نظام زندگی ومرگ انسان.
- دلیل نفسی از نظام تکاثر نسل انسان.» [iv]
محمد علی صابونی درمورد هدف سوره فاطرمینویسد: هدف سوره فاطر بیان رسالت است که درآن قضایای مهم عقیدوی مطرح شده اند مانند: دعوت به سوی خدا ،اقامه برهان و دلیل بر وجود خداوند، ویران ساختن قواعد شرک و تشویق به سوی پاک نمودن قلب ها از امراض باطنی وتحلی با فضائل اخلاقی. مورد بحث است . [v]
سرکوب نمودن شرک با بیم ومژده
زحیلی رحمه الله هدف سوره قمر را تقریر اصول عقیده اسلامی میداند ولی این هدف با روش های ذیل انجامیده؛
– تهدید به تکذیب کننده گان قرآن وآیات الله جل جلاله وحتمی بودن عذاب آخرت، مشاهد عذاب کفار و بیان انواع متقیان و اعزاز آنها.[vi]
که دراین روش ها الله متعال عقیده توحید را درقلب مسلمان راسخ میسازد که در مجموع به دو بخش عمده بیم کفار و مژده به مسلمانان انجامیده است.
مبارزه علیه شرک:
شرک یک پدیده شوم است که صدمه مستقیم آن به عقیده وباور انسان است.
إبن عاشور رحمه الله هدف سوره انعام را بیان توحید و راه های توحید خوانده مینویسد: (هدف سوره توحید موعظه برای اعراض کننده گان ازتوحید، بیان‌سفاهت مشرکان و در مجموع از همه منکران توحید الهی ، روحیه دهی پیامبر صلی الله علیه وسلم، بیان مثالی از قوم ابراهیم علیه السلام، که آنها در امر توحید ضدیت نمودند و سرانجام برای شان هلاکت بود. [vii] دیگرمفسران نیز به همین هدف بزرگ اشاره دارند.
به نظر محمدطیب هدف سوره نفی مطلق شرک است هر نوع شرکی که باشد از قبیل شرک اعتقادی و فعلی. [viii]
محمد ابراهیم الحمد: به ابواسحق اسفرائینی نسبت داده که او میگوید: ” في سورة الأنعام كل قواعد التوحيد.” [ix]
(درسوره انعام هرقاعده بیانگر توحید خداوند متعال است.)
محمد طیب درمورد هدف سوره هود بیان مسائل چهارگانه که عبارت اند از:
- شایسته برای عبادت ذات یکتای الله متعال است.
- نفی شرک
- ترغیب وتشویق به تبلیغ در دین
- تسلی برای مبلغ درضمن بیان داستان های ششگانه، را قلمداد نموده است. .[x]
این همه اقوال دال براین است که هدف سوره مبارزه علیه شرک است و این مبارزه گاهی به شکل پیامدهای بد شرک است گاهی به نسبت دادن ضعف است مشرکان و بت پرستان را , وگاهی به شکل دیگر.
بیزاری ازمشرک
شرک ورزیدن را درجایش بگذار حتی الله متعال از دوستی باکافر انسان را منع میکند. بدخشانی درمورد سوره توبه مینویسدکه در این سوره موضوعات: برائت ازمشرکان، امرقتال بامشرکین و اهل کتاب، بیان اسباب قتال با این گروه ها ,بیان حال و صفات منافقان و ترغیب مسلمانان به سوی جهاد بیان شده است، [xi]
در روش دوم محو ساختن شرک دیدیم که الله متعال دوستی بامشرک و اهل شرک را منع کرده است، چون دوستی با یک شخص در رفتار کردار و عقیده انسان اثر میگذارد زمانی که دوستی بامشرک منع است ازجهت شرک و کفر آن پس خود شرک چقدر منظر بدی خواهد بود.
پیامد های شرک
گاهی در راه مبارزه علیه شرک الله متعال به پیامد های بد شرک می پردازد که درزنده گی انسان ملموس میشود وآثار بدی درجای خود می گزارد.
نیلوی: هدف سوره نحل را پیامد های منفی شرک در زنده گی بشر که, قحطی وخشک سالی است وانمود ساخته است.[xii] تا از این راه پدیده شوم شرک را پشت سر بگذارند شرک یک پدیده بدی است که پیامد بدی دارد هم دردنیا باعذاب های گوناگون قحطی ذلت دنیوی و… و هم پیامد های بدی درآخرت دارد که جزای سنگین جهنم را برای مشرکان وعده کرده است.
درمورد هدف سوره ذاریات سید قطب رحمه الله مینویسد: انسان قلب ونفس خویش را از همه قید وبند ها رها کند و وابسته به عبادت بسازد و هر آنچه که در میان قلب وی وعبادت پروردگارش حائل و پرده واقع میشود ,ازبین برده و برای عبادت خداوند که در این سوره هدف خلقت انسان معرفی شده ,خود را فارغ بسازد.[xiii]
[i] – إسماعيل بن حماد الجوهري، أبو نصر, ت 393 هـ الصحاح فی اللغه؛ مكتبة الشامله تعداد اجزاء 6 ‘ ج 4؛ ص 128
[ii] – محمد إبراهيم بن صالح الخضيري ، مقاصد سورالقرانیه ص 6
[iii] – مراغی احمد بن مصطفی ؛ تفسير المراغی دار احیاء تراث العربی بیروت چاپ اول؛ تعداد اجزاء 30ج 8 ؛ص 95
[iv] – بدخشانی,محمد اکرام الدین, ازهرالبیان فی تفسیر کلام الرحمن , تحشیه وتعلیق:معتصم بالله اکرامی, طبع؛ مکتبه اسلامیه لاهور پاکستان,1345 هجری قمری مطابق 1394 شمسی تعداد اجزاء 9,ج 5 ص 108
[v] – الصابونی محمد علی ؛ صفوة التفاسیر طبع دار الفکر بیروت (1421 ق)چاپ اول ؛ ج 2 ؛ ص 516
[vi] – زحیلی، وهبة بن مصطفی. التفسیر المنیر فی العقیدةوالشریعة والمنهج قرن: 15 : دارالفکر المعاصر: بیروت، چاپ دوم : 1418 ه؛ ج 27 ؛ص 143
[vii] إبن عاشور,محمد بن طاهر(ت 1296 – 1393 هـ )؛ التحریر والتنویر, قرن 14 طبع موسسه التاریخ ,بیروت چاپ اول؛ تعداد اجزاء30 ج 6 ص 8
[viii] نیلوی, محمد حسین ؛ مرآت القران؛طبع مکتبة النعمانیه کراچی پاکستان چاپ اول (1412 ق) ص 44
[ix] – – مرآت القران؛ ص 94
[x] – محمد طیب مصباح العرفان فی خلاصة القرآن مکتبه حقانیه پشاور، چاپ دوم، 1420 ه ق.ص 56
[xi]بدخشانی,محمد اکرام الدین, ازهرالبیان فی تفسیر کلام الرحمن , تحشیه وتعلیق:معتصم بالله اکرامی, طبع؛ مکتبه اسلامیه لاهور پاکستان,1345 هجری قمری مطابق 1394 شمسی تعداد اجزاء 9 ج4 ص 117
[xii] – مرآت القران؛ ص 94
[xiii] — شاذلی، سید قطب بن إبراهیم ، فی ظلال القرآن قرن : 14 دارالشروق بیروت قاهره چاپ هفدهم1412 ه ق.؛ ج 6 ؛ص 3373